Η βαφή της λάμας

“Βαφή” στην ορολογία του μαχαιριού ονομάζεται η διαδικασία σκλήρυνσης της λάμας. Η διαδικασία αυτή διέρχεται από κάποια στάδια και γίνεται με συγκεκριμένους τρόπους, ανάλογα το υλικό ή το αποτέλεσμα που θέλουμε να πετύχουμε. Ας αφήσουμε όμως τον πλέον ειδικό, τον Νικήτα Πετρούλια, να περιγράψει όλες τις απαραίτητες λεπτομέρειες.
Ο Νικήτας Πετρούλιας είναι από τους Έλληνες εκείνους που διαπρέπουν στο εξωτερικό, τόσο ως δάσκαλος πολεμικών τεχνών, όσο και ως κατασκευαστής χειροποίητων μαχαιριών. Κατασκευάζει μαχαίρια «μάχης», κυνηγετικά και συλλεκτικά, άλλοτε σφυρηλατώντας εξ αρχής τη λάμα και άλλοτε κατασκευάζοντας αυθεντικές δαμασκηνές λάμες διαφόρων τύπων. Σ’ αυτή τη σειρά άρθρων παραθέτει στοιχεία τεχνογνωσίας του μαχαιριού, βοηθώντας τον αναγνώστη στην αξιολόγηση αλλά και στην κατανόηση των παραμέτρων εκείνων που κάνουν κάποια χειροποίητα μαχαίρια να στοιχίζουν συχνά περισσότερο από ένα όπλο κυνηγίου. Στο προηγούμενο τεύχος περιέγραψε τους διαφορετικούς τύπους ατσαλιών και τα χαρακτηριστικά που τους προσδίδει κάθε τύπος πρόσμειξης. Στο σημερινό αφιέρωμα πραγματεύεται τη διαδικασία σκλήρυνσης που υφίσταται η λάμα ενός μαχαιριού.

Κλίμακα σκληρότητας

Η σκληρότητα μιας λάμας μετριέται σε βαθμούς της κλίμακας HRC. Υπάρχουν και άλλες κλίμακες μέτρησης της σκληρότητας αλλά οι βαθμοί της κλίμακας HRC είναι αυτοί που συναντάμε συχνότερα σε διεθνές επίπεδο, στο χώρο των κατασκευαστών και συλλεκτών χειροποίητων και μη μαχαιριών. Ένα μαχαίρι θεωρείται «μαλακό» όταν η λάμα του έχει σκληρότητα 52 ως 55 βαθμών της κλίμακας HRC. «Μέτριο» θεωρείται αν έχει λάμα σκληρότητας 56 ως 57 βαθμών και «σκληρό» αν η λάμα του έχει σκληρότητα 58 ως 62 βαθμών της ίδιας κλίμακας. Ένας βασικός παράγοντας που καθορίζει τη σκληρότητα της λάμας είναι η περιεκτικότητα του ατσαλιού σε άνθρακα. Ένας άλλος παράγοντας είναι η θερμική επεξεργασία που έχει υποστεί η λάμα από τον κατασκευαστή, όταν βρίσκεται πια στην τελική μορφή της. Είναι προφανές ότι ποτέ δεν θα μπορέσουμε να πάρουμε μία λάμα σκληρότητας 62 HRC, αν αυτή έχει χαμηλή περιεκτικότητα σε άνθρακα, μόνο με τη θερμική επεξεργασία. Ακόμα όμως και αν συμβεί αυτό, η λάμα θα είναι εύθραυστη σαν ένα κομμάτι γυαλί. Αντίθετα ένα υψηλής περιεκτικότητας σε άνθρακα ατσάλι μπορεί να μας δώσει, με την ανάλογη θερμική επεξεργασία, μία λάμα απίστευτης αντοχής, 62 HRC.
Αντιλαμβάνεται λοιπόν κανείς ότι η σωστή θερμική επεξεργασία έχει ως αποστολή της να βελτιώσει και να σταθεροποιήσει τα χαρακτηριστικά μιας ατσάλινης λάμας. Τα αντίθετα ακριβώς αποτελέσματα θα έχουμε αν εφαρμοστεί μια λανθασμένη θερμική επεξεργασία.

Τα στάδια της θερμικής επεξεργασίας

Η θερμική επεξεργασία χωρίζεται σε δύο φάσεις: τη φάση της βαφής και τη φάση της επαναφοράς.
Ας αναφερθούμε πρώτα στη φάση της βαφής, που εκλαϊκευμένα μπορεί να περιγραφεί ως απότομη ψύξη της καυτής λάμας μέσα σε υγρό που βρίσκεται στη θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Έχουμε και εδώ τρεις διαφορετικές επιλογές του κατασκευαστή που σχετίζονται με την επιθυμητή σκληρότητα που θέλει να επιτύχει. Η πρώτη επιλογή είναι η μαλακή βαφή.

Η μαλακή βαφή

Η διαδικασία που αναφέρω παρακάτω αφορά το ατσάλι άνθρακος, απλό ή δαμασκηνό και όχι το ανοξείδωτο ατσάλι, στο οποίο οι θερμικές καμπύλες είναι πιο πολύπλοκες και συνήθως η βαφή του γίνεται σε εργοστασιακούς φούρνους με ηλεκτρονικά ελεγχόμενη θερμοκρασία και απουσία οξυγόνου, αφού αυτό αφαιρείται μέσω αντλιών από το χώρο θέρμανσης. Μάλιστα οι κατασκευαστές βιομηχανικής λάμας που διαθέτουν μικρό φούρνο, ελεγχόμενο ηλεκτρονικά, για να πετύχουν το κενό αέρος κλείνουν συχνά τη λάμα σε ένα ασημόχαρτο, προσθέτοντας στο φούρνο καπνό από τσιγάρο. Όταν ανέβει η θερμοκρασία, το μεγαλύτερο μέρος του οξυγόνου που υπάρχει μέσα στο φούρνο καταναλώνεται για την καύση του καπνού, δημιουργώντας έτσι ένα είδος κενού αέρος που πλησιάζει τα εργοστασιακά δεδομένα βαφής. Ας έρθουμε όμως στο ατσάλι άνθρακος που διαθέτει μεγάλες ανοχές θερμικής επεξεργασίας και δεν απαιτεί ηλεκτρονικά ελεγχόμενο φούρνο. Θερμαίνεται σε απλούς φούρνους, όπως στο παρελθόν όπου δάσκαλοι σφυρηλάτες κατασκεύασαν αξεπέραστες μέχρι σήμερα ποιοτικές λάμες. Ζεσταίνουμε λοιπόν το μέταλλο μέχρι τους 750 βαθμούς σε έναν συμβατικό φούρνο με κοκ (άνθρακα υψηλής θερμοαποδοτικότητας) ή με φυσικό αέριο. Μέχρι να συνηθίσει το μάτι στη συνάρτηση της θερμοκρασίας του μετάλλου με το χρώμα που παίρνει, υπάρχει ένας πιο πρακτικός τρόπος. Τοποθετούμε κοντά στη λάμα ένα μικρό χάλκινο κέρμα (π.χ. ένα λεπτό του ευρώ). Όταν το κέρμα κοκκινίσει βρισκόμαστε στη σωστή θερμοκρασία. Αφήνουμε τη λάμα, λοιπόν, σε αυτή τη θερμοκρασία για τουλάχιστον 20 λεπτά της ώρας. Αμέσως μετά βυθίζουμε το καυτό μέταλλο μέσα σε λάδι που χρησιμοποιείται για λίπανση δίχρονου κινητήρα. Το λάδι πρέπει να βρίσκεται σε θερμοκρασία περιβάλλοντος. Το μέταλλο ψύχεται αστραπιαία αποκτώντας ένα χαρακτηριστικό μαύρο χρώμα.

Η σκληρή βαφή

Η δεύτερη επιλογή μας είναι η σκληρή βαφή. Εδώ η διαδικασία της θέρμανσης είναι η ίδια αυξάνοντας όμως το χρόνο παραμονής της λάμας στο φούρνο στα 30 λεπτά. Αυτή τη φορά βυθίζουμε το καυτό μέταλλο, αντί σε λάδι, σε μη κορεσμένο διάλυμα από αλατόνερο ή από νερό με απορρυπαντικό πιάτων, που βρίσκεται και αυτό σε θερμοκρασία περιβάλλοντος. Το μέταλλο ψύχεται με υπερβολικά υψηλή ταχύτητα, με κίνδυνο παραμόρφωσης της λάμας εάν δεν βυθιστεί με το σωστό τρόπο μέσα στο διάλυμα. Η λάμα βέβαια παίρνει το χαρακτηριστικό γκρίζο χρώμα.

Η διαφορική βαφή

Η τρίτη επιλογή είναι το διαφορικό βάψιμο όπου ο κατασκευαστής πριν θερμάνει τη λάμα καλύπτει το πάνω μέρος της με βρεγμένη άργιλο που έχει τη μορφή λάσπης. Αφήνει ακάλυπτη μόνο την κόψη και τοποθετεί τη λάμα στο φούρνο. Σ’ αυτή την περίπτωση η σωστή θερμοκρασία βρίσκεται μόνο στην κόψη της λάμας, ενώ η άργιλος στερεοποιείται. Μετά από 30 περίπου λεπτά βγάζουμε τη λάμα και τη βυθίζουμε αστραπιαία στο διάλυμα του αλατόνερου. Πολλές φορές η γρήγορη ψύξη προκαλεί το θρυμματισμό της αργίλου αφήνοντας τη λάμα ακέραια. Πετυχαίνουμε με αυτό τρόπο διαφορική σκληρότητα: μαλακή στη ράχη της λάμας και σκληρή στην κόψη της. Την ίδια διαφορά έχει και ο χρωματισμός στη λάμα, με πιο σκούρο γκρίζο χρώμα γύρω από την κόψη και ανοιχτό γκρίζο στο πάνω μέρος (προς τη ράχη) της λάμας.

Εξαιρετικά αποτελέσματα

Πέρα από αυτές τις βασικές επιλογές, το ατσάλι άνθρακος προσφέρεται για πειραματισμούς στη βαφή και για διάφορους συνδυασμούς, που όταν στεφθούν με επιτυχία, ο κατασκευαστής πετυχαίνει απίθανα αποτελέσματα. Αποτελέσματα που καμία εργοστασιακή λάμα δεν μπορεί να πλησιάσει. Η χρήση για την οποία προορίζεται ένα μαχαίρι, υπαγορεύει και την επιλογή σκληρότητας της λάμας. Η σκληρή βαφή δεν είναι απαραίτητα καλύτερη από τη μαλακή, αφού η λάμα χάνει σε ελαστικότητα και το ακόνισμά της μετατρέπεται σε ιδιαίτερα επώδυνη και δύσκολη διαδικασία. Είναι ιδανική, όμως (η σκληρή βαφή), όταν χρειάζεται στιβαρή κατασκευή και χρήση ενός μαχαιριού ως πολυμορφικού εργαλείου.

Η επαναφορά

Περνάμε στη φάση της επαναφοράς της λάμας. Εδώ πρέπει να θυμίσουμε σε όσους δεν διάβασαν το άρθρο του προηγούμενου τεύχους για τα μέταλλα της λάμας, ότι η βαφή δεν είναι μια μόνιμη κατάσταση στη δομή του μετάλλου. Για να τη σταθεροποιήσουμε χρησιμοποιούμε την επαναφορά, που είναι μια εύκολη μέθοδος. Όσον αφορά τις δαμασκηνές λάμες, η επαναφορά γίνεται με τοποθέτηση της λάμας μέσα στο φούρνο που έγινε η βαφή και με κλείσιμο του φούρνου. Η λάμα θα παραμείνει εκεί, ψυχόμενη με αργούς ρυθμούς, μέχρι την επόμενη μέρα. Από πολλούς η μέθοδος αυτή θεωρείται ως η ιδανική μέθοδος για επαναφορά δαμασκηνής λάμας. Για το απλό ατσάλι άνθρακος, ανάβουμε τον ηλεκτρικό φούρνο της κουζίνας, ρυθμίζοντάς τον στους 250 βαθμούς και τοποθετούμε τη λάμα για τουλάχιστον 2,5 ώρες. Όταν τη βγάλουμε, η λάμα βρίσκεται στην τελική πλέον μορφή της και είναι έτοιμη για χρήση. Θα αναφέρω ενδεικτικά ότι όπως και στη βαφή έτσι και στην επαναφορά, το ανοξείδωτο ατσάλι χρειάζεται πιο πολύπλοκη διαδικασία και η θερμοκρασία επαναφοράς είναι η διπλάσια από εκείνη του απλού ατσαλιού με άνθρακα. Αυτό γιατί συμμετέχουν στη σύστασή του και άλλα στοιχεία όπως χρώμιο, νικέλιο, βανάδιο, βολφράμιο κ.λπ. Για αυτό το λόγο ο κατασκευαστής πρέπει να ακολουθεί πιστά τις οδηγίες που δίνει η εταιρεία κατασκευής του ατσαλιού ή να απευθύνεται σε εξειδικευμένες εταιρείες που ασχολούνται μόνο με βαφή και επαναφορά ανοξείδωτου ατσαλιού.