Πώς επιδρά η γεωργία στην άγρια πανίδα;

Ρεπορτάζ: Δημήτρης Μιλτιάδης

 

ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ ΤΗΣ ΣΤ΄ΚΟΜΑΘ ΣΥΓΚΡΙΝΟΥΝ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ

Ποια είναι η  επίδραση της γεωργίας στα πτηνά και τα θηλαστικά; Σ’ αυτό το ερώτημα επιχειρεί να δώσει απάντηση η εργασία που εκπονήθηκε από επιστήμονες της Κυνηγετικής Ομοσπονδίας Μακεδονίας και Θράκης, σε συνεργασία με καθηγητές της Γεωπονικής Σχολής του Α.Π.Θ. και της Δασοπονίας και Φυσικού  Περιβάλλοντος του ΤΕΙ Θεσσαλίας. Οι ειδικοί, παράλληλα,  αξιολόγησαν πρακτικές και διαχειριστικά μέτρα, ενώ η εργασία που πρωτοφιλοξενήθηκε στην έκδοση «Παν-Θήρας 2013, δημοσιεύτηκε και σε διεθνές επιστημονικό περιοδικό.

Σύμφωνα με τους ερευνητές, «τα οικοσυστήματα της Μεσογείου είναι πλούσια σε οικοτόπους και είδη της άγριας πανίδας. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες η ανθρώπινη πίεση αυξάνεται σε πεδινές και παράκτιες περιοχές, ενώ οι ορεινές και νησιωτικές περιοχές εγκαταλείπονται. Αυτές οι αλλαγές έχουν σημαντικές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα η οποία προστατεύεται από κοινοτικές οδηγίες. Πρόσφατα έχουν αναπτυχθεί αγρο-περιβαλλοντικά προγράμματα, ωστόσο ένα μικρό ποσοστό του συνολικού τους προϋπολογισμού στοχεύει στη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Τα έργα βελτίωσης ενδιαιτημάτων της πανίδας (κυρίως θηρεύσιμων ειδών) περιορίζονται σε λίγες περιοχές και για μια βραχεία περίοδο στις περισσότερες περιπτώσεις. Γενικά, τόσο η έρευνα, όσο και η εφαρμογή μέτρων για τη διατήρηση της πανίδας στα μεσογειακά αγροοικοσυστήματα είναι περιορισμένες».

Ιδιαιτερότητες της Μεσογείου

Στην εργασία εξετάστηκε η επίδραση των συστημάτων καλλιέργειας, των αγροπεριβαλλοντικών μέτρων και των προγραμμάτων βελτίωσης ενδιαιτημάτων. Οι επιστήμονες θεωρούν ότι η υψηλή ποικιλότητα των οικοτόπων και των ειδών στη Μεσόγειο απαιτούν διαχείριση σε τοπικό επίπεδο και όχι γενικές κατευθυντήριες οδηγίες όπως συμβαίνει μέχρι τώρα για τα αγρο-περιβαλλοντικά μέτρα. Συγκεκριμένοι παράγοντες θα πρέπει να εξετάζονται κατά την επιλογή και την ενίσχυση των γεωργικών συστημάτων και των αγρο-περιβαλλοντικών μέτρων. Αυτοί οι παράγοντες περιλαμβάνουν τα είδη άγριας πανίδας που υπάρχουν στη συγκεκριμένη περιοχή, το τοπίο και την καταλληλότητα των ενδιαιτημάτων, την εφαρμοσιμότητα ορισμένων μέτρων διαχείρισης, καθώς και τη θέληση των αγροτών να προσφέρουν τις επιθυμητές υπηρεσίες. Ανάλογα με τους διαθέσιμους οικονομικούς και ανθρώπινους πόρους, πρέπει να δοθεί προτεραιότητα σε περιοχές που ήδη υπάρχουν είδη προτεραιότητας. Πολλά απειλούμενα είδη όπως το κιρκινέζι και το τσακάλι και πολύτιμα θηρεύσιμα είδη όπως λαγοί και ορνιθόμορφα ζουν στα μεσογειακά αγροοικοσυτήματα. Επιπλέον τα μεσογειακά αγροοικοσυτήματα έχουν μεγάλη σημασία για πολλά μεταναστευτικά πτηνά.

Οι προϋποθέσεις

Οι ίδιοι τονίζουν ότι, η αποτελεσματική διαχείριση των ειδών προϋποθέτει την κατανόηση των απαιτήσεων των ειδών. Τροφή, κάλυψη, νερό, χώρος και ιδιαίτερες ανάγκες, όπως αμμόλουτρα, είναι παράγοντες που καθορίζουν την καταλληλότητα του ενδιαιτήματος. Μετά τη σωστή διάγνωση, ο διαχειριστής πρέπει να εντοπίσει τους περιοριστικούς παράγοντες και να λάβει υπόψη τους υπάρχοντες πόρους των ενδιαιτημάτων και την απόσταση μεταξύ τους. Η αποτελεσματικότητα των διαχειριστικών μέτρων κατά πάσα πιθανότητα θα επηρεαστεί από την υφιστάμενη ετερογένεια του τοπίου (π.χ. εναλλαγή δασικών και γεωργικών εκτάσεων). Έτσι, τα είδη που ευνοούνται από ένα ετερογενές τοπίο θα κερδίσουν λιγότερο από τα μέτρα που λαμβάνονται σε ένα ήδη ετερογενές τοπίο. Από την άλλη, αν το τοπίο δεν εμφανίζει καθόλου ετερογένεια, τότε τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν θα είναι τόσο πολλά για να βελτιώσουν το ενδιαίτημα, ώστε η προσπάθεια είναι μάλλον ασύμφορη.

Οι επιστήμονες σημειώνουν ακόμη ότι,τα πεδινά δάση της Μεσογείου είναι λιγοστά και αν σκοπός είναι η εξάπλωση ειδών που επωφελούνται από την ετερογένεια (όπως ο κολχικός φασιανός), τότε πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στη δημιουργία διαδρόμων με θάμνους και δασικές φυτείες για να βοηθήσουν στην εξάπλωση των ειδών. Ωστόσο, η υψηλή κινητικότητα ορισμένων άλλων ειδών πτηνών τους δίνει τη δυνατότητα να εντοπίσουν και να αξιοποιήσουν θέσεις με κατάλληλο ενδιαίτημα, ανεξαρτήτως της ετερογένειας του τοπίου.

Επιπλέον, το ανάγλυφο, ο άνεμος, η υγρασία και άλλοι αβιοτικοί παράγοντες είναι σημαντικοί για τα φυτά και την άγρια πανίδα και διαφέρουν έντονα από θέση σε θέση στα μεσογειακά τοπία. Για παράδειγμα, νοτιοανατολικές εκθέσεις θα πρέπει να προτιμώνται για τη βελτίωση των ενδιαιτημάτων, όταν ο σκοπός είναι η προσφορά θέσεων φωλεοποίησης.

Τα μικρά αγροκτήματα

Όπως επισημαίνεται στην εργασία, τα περισσότερα αγροκτήματα στη Μεσόγειο καταλαμβάνουν εμβαδό μικρότερο από πενήντα στρέμματα και ο ιδιοκτήτης τους τα έχει σε διαφορετικές θέσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτές οι μικρές εκμεταλλεύσεις αυξάνουν την ετερογένεια σε επίπεδο τοπίου, κάτι το οποίο μπορεί να είναι θετικό για μερικά είδη. Ωστόσο, το χαρακτηριστικό αυτό προκαλεί δυσκολίες στην εφαρμογή και την αποτελεσματικότητα της βελτίωσης των ενδιαιτημάτων. Σε μικρά αγροκτήματα είναι συχνά πιο δύσκολο για τους αγρότες να διαθέσουν έκταση για διάφορα μέτρα, όπως τα περιθώρια των αγρών (φυσικοί φράκτες κλπ.). Επιπλέον, εάν σε ένα μικρό αγροτεμάχιο εφαρμόζονται μέτρα φιλικά για την πανίδα, ενώ στα υπόλοιπα που βρίσκονται πέριξ αυτού όχι, αυτό δεν θα ωφελήσει κατά πάσα πιθανότητα την άγρια ​​πανίδα της περιοχής και μπορεί ακόμη να προκληθούν και επιπτώσεις, δρώντας ως οικολογική παγίδα (π.χ. άρπαγες, θερισμός).

Οι επιθέσεις των αρπάγων

H θνησιμότητα από άρπαγες αποτελεί σοβαρό περιοριστικό παράγοντα για πολλά είδη των μεσογειακών οικοσυστημάτων, έτσι οποιαδήποτε βελτίωση του ενδιαιτήματος δεν πρέπει να καθιστά τα είδη ευάλωτα στους άρπαγες. Για παράδειγμα, η τοποθέτηση μιας σποράς για τα μικρά είδη θηραμάτων κοντά σε δέντρα που χρησιμοποιούνται από τα αρπακτικά πτηνά και το κουνάβι μπορεί να λειτουργήσει ως οικολογική παγίδα. Αντίθετα, η προώθηση νέων καλλιεργειών, όπως τα αρωματικά φυτά μπορεί να είναι χρήσιμη για τη μείωση της αρπακτικότητας, καθώς αυτά τα φυτά μειώνουν την οσφρητική ικανότητα των αρπάγων.

Η εκτέλεση των διαφόρων γεωργικών εργασιών διαφέρει στη Μεσόγειο σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη. Αυτό μπορεί να δημιουργήσει διαφορετικές ανάγκες για τη διατήρηση της άγριας πανίδας. Για παράδειγμα, στη Μεσόγειο η συγκομιδή σιτηρών έχει ολοκληρωθεί μέχρι το τέλος του Ιουνίου, όταν πολλά είδη αναθρέφουν ακόμα τα μικρά τους και σε κάποιες περιπτώσεις τα εδαφόβια πτηνά μπορεί να είναι στο στάδιο της επώασης. Ως εκ τούτου, η διατήρηση της καλαμιάς είναι σημαντική, δεδομένου ότι παρέχει τρόφή και κάλυψη. Ωστόσο, δεν υφίσταται κάποιος κανονισμός ο οποίος να αποτρέπει την καταστροφή της καλαμιάς και στην Ελλάδα, αρκετοί αγρότες οργώνουν την καλαμιά αμέσως μετά τη συγκομιδή.

Η αναγκαιότητα και το κόστος

Οι ειδικοί συμπεραίνουν επίσης ότι, η αντιμετώπιση της εγκατάλειψης της γεωργίας και της εντατικοποίησης της σε άλλες περιοχές, είναι οι δύο άξονες για την αποτελεσματική προστασία της πανίδας των μεσογειακών αγροοικοσυστημάτων. Αυτοί οι δύο διαφορετικοί στόχοι θα επιτευχθούν με την εφαρμογή διαφορετικών μέτρων διαχείρισης. Σε περιοχές όπου εγκαταλείπεται η γεωργία η επιλογή και διατήρηση των κατάλληλων καλλιεργειών και γεωργικών πρακτικών βοηθά την άγρια ​​πανίδα με το χαμηλότερο κόστος.

Σε περιοχές με εντατική γεωργία, τα μέτρα με το χαμηλότερο κόστος και μεγαλύτερα οφέλη είναι η αμειψισπορά, η συγκαλλιέργεια και η επιλογή των κατάλληλων καλλιεργειών και γεωργικών πρακτικών. Η αγρανάπαυση και τα περιθώρια των αγρών έχουν επίσης σοβαρά οφέλη, ωστόσο το κόστος είναι υψηλότερο. Η βιολογική γεωργία, η δάσωση των αγρών και η απευθείας σπορά (χωρίς κατεργασία του εδάφους) έχουν μικρό ή μέτριο όφελος όπως και κόστος. Τα ειδικά έργα βελτίωσης του ενδιαιτήματος (σπορές κλπ.) έχουν γενικά μεγάλο κόστος και θα πρέπει να εφαρμόζονται σε ειδικές μόνο περιπτώσεις, π.χ. επανεγκατάσταση κάποιου είδους ή δημιουργία μικρών υγροτόπων εντός των αγροοικοσυστημάτων.

Σύμφωνα με τις Οδηγίες της ΕΕ για τα πτηνά και τους οικοτόπους, τα ευρωπαϊκά κράτη πρέπει, τουλάχιστον εν μέρει, να στηρίζουν οικονομικά και θεσμικά τη διαχείριση της πανίδας. Το κόστος μπορεί να μειωθεί με έξυπνες επιλογές, όπως με την πιστοποίηση και την προώθηση γεωργικών προϊόντων όταν παράγονται με φιλικές πρακτικές για την πανίδα. Η συσκευασία, για παράδειγμα, μπορεί να φέρει φωτογραφία κάποιου είδους και να αποκτήσει έτσι μεγαλύτερη αξία στην αγορά, υποστηριζόμενο από κοινό με φιλοπεριβαλλοντικές ευαισθησίες. Επιπρόσθετα, περιβαλλοντικές οργανώσεις, όπως οι κυνηγετικές, ήδη πραγματοποιούν έργα βελτίωσης των ενδιαιτημάτων, συνεπώς η ανάπτυξη συνεργασιών με αγροτικούς συνεταιρισμούς είναι σίγουρο πως θα οδηγήσει σε μεγαλύτερα οφέλη με μικρότερο κόστος.

 

Μέτρα	Αναγκαιότητα όταν η γεωργία:		Κόστος*	Διαχείριση
	Εγκαταλείπεται	Εντατικοποιείται		Εφαρμογή	Υποχρέωση	Χρηματοδότηση
Αμειψισπορά	↔	↑	↓	↔	ναι	όχι
Συγκαλλιέργεια	↔	↑	↓	↔	όχι	όχι
Βιολογική γεωργία	↓	↔	↓	↔	όχι	ναι
Επιλογή καλλιέργειας και πρακτικής	↑	↑	↓	↓	σε λίγες περιπτώσεις	σε λίγες περιπτώσεις
Απευθείας σπορά	↓	↔	↓	↓	όχι	όχι
Αγρανάπαυση	↓	↑	↔	↔	ναι	ναι
Περιθώρια των αγρών	↓	↑	↔	↓	ναι	ναι
Δάσωση	↓	↔	↔	↔	όχι	ναι
Δράσεις για την πανίδα	↑	↑	↑	↓	όχι	σε λίγες περιπτώσεις
Δημιουργία υγροτόπων	↑	↑	↑	↓	όχι	σε λίγες περιπτώσεις

^* Το κόστος είναι συνήθως υψηλό σε περιοχές με εντατική γεωργία.

 

Πίνακας 1. Αναγκαιότητα των διαφορετικών πρακτικών διαχείρισης της γεωργίας για την άγρια ​​πανίδα των μεσογειακών αγροοικοσυστημάτων (υψηλή=↑,  μέτρια=↔, χαμηλή=↓). Το κόστος τους αναφέρεται στη μείωση του εισοδήματος των γεωργών και στην απαιτούμενη διοικητική υποστήριξη σύμφωνα με 11 ειδικούς στην άγρια πανίδα και γεωπονία (συμπεριλαμβανομένων των συγγραφέων). Η διαχείριση αναφέρεται στην ευρύτητα της εφαρμογής τους, στην υποχρέωση ή όχι των γεωργών να εφαρμόζουν τα επιμέρους μέτρα και στη χρηματοδότηση στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.