Σε παγκόσμια κλίμακα, μεγάλες δασικές εκτάσεις έχουν υποστεί σοβαρή υποβάθμιση. Μερικά υποβιβασμένα οικοσυστήματα είναι σε θέση να αποκατασταθούν φυσικά, άλλα πάλι όχι. Αυτό αποδίδεται σε διάφορους λόγους, όπως θα δούμε παρακάτω.
Σε μερικές περιπτώσεις τούτο
συμβαίνει διότι πολύ λίγοι φυτικοί ή ζωικοί οργανισμοί από τους αρχικούς παραμένουν στην περιοχή, ή επειδή τα παράσιτα και τα ζιζάνια έχουν αποικίσει την περιοχή. Σε άλλες περιπτώσεις, κάποιο συστατικό του βιοφυσικού περιβάλλοντος, όπως η εδαφική γονιμότητα, έχει αλλάξει ή οι επαναλαμβανόμενες διαταραχές αποτρέπουν τη διαδοχική εμφάνιση. Ακόμη και σε μέρη όπου η φυσική αποκατάσταση είναι σε θέση να πραγματοποιηθεί, εντούτοις η διαδικασία μπορεί να είναι αργή. Αυτό αυξάνει την πιθανότητα των περαιτέρω διαταραχών που επανεμφανίζονται και που υποβαθμίζουν την περιοχή όλο και περισσότερο. Για αυτούς τους λόγους, η ανθρώπινη επέμβαση μπορεί να απαιτηθεί είτε για να εκκινήσει τη διαδικασία ανάκαμψης, είτε για να επιταχύνει το ρυθμό στον οποίο αυτή προχωρά.
Μορφές προσέγγισης
Ποικίλες προσεγγίσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την αποκατάσταση των υποβαθμισμένων βιοτόπων. Αυτές κυμαίνονται μεταξύ εκείνων όπου στόχος είναι να αποκατασταθεί το αρχικό οικοσύστημα και να ανακτηθεί η προηγούμενη βιοποικιλότητα, έως εκείνες που στόχος είναι να χρησιμοποιηθεί απλά η περιοχή για κάποιο παραγωγικό σκοπό όπως η γεωργία. Αυτές οι διαφορετικές προσεγγίσεις έχουν δημιουργήσει μια σύγχυση στην ορολογία της αποκατάστασης και της επανεγκατάστασης.
Η αποκατάσταση χρησιμοποιείται μόνο για εκείνες τις περιπτώσεις όπου η παρέμβαση πρόκειται να αναδημιουργήσει ένα οικοσύστημα όσο το δυνατόν πιο κοντά στην κατάσταση που υπήρχε αρχικά στην περιοχή. Η περιοχή τελικά προβλέπεται να περιλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος των αρχικών φυτικών και ζωικών ειδών και να έχει μια δομή και μια παραγωγικότητα που προσομοιάζουν σε αυτές που ήταν αρχικά παρούσες. Υπάρχει κάποια αμφιβολία εάν η αποκατάσταση, όπως καθορίζεται παραπάνω, είναι πάντα δυνατή, ειδικά σε περιοχές που έχουν χρησιμοποιηθεί ή έχουν γίνει αντικείμενο διαχείρισης από τους ανθρώπους για μεγάλες χρονικές περιόδους. Εντούτοις, είναι συνήθως εφικτό να προσπαθήσει κανείς να αναδημιουργήσει τα οικοσυστήματα που μοιάζουν με τη σύνθεση και τη δομή των αρχικών κοινοτήτων.
Η επανεγκατάσταση αφ’ ετέρου, χρησιμοποιείται εκεί που η αρχική παραγωγικότητα ή η δομή επανακτάται μερικώς αλλά όχι ολοκληρωτικά στο επίπεδο της αρχικής βιοποικιλότητας. Ο όρος επανεγκατάσταση χρησιμοποιείται για εκείνες τις καταστάσεις όπου επανακτάται η παραγωγικότητα ή η δομή, αλλά όχι και η αρχική βιοποικιλότητα. Στην πραγματικότητα, τα ενδημικά είδη μπορεί και να μη χρησιμοποιηθούν καθόλου. Σε τέτοιες περιπτώσεις δεν υπάρχει ή υπάρχει ελάχιστο όφελος στην περιφερειακή βιοποικιλότητα, αλλά μπορούν να υπάρξουν κοινωνικά ή οικονομικά πλεονεκτήματα και λειτουργικά οφέλη. Οι παραπάνω προσεγγίσεις διαφέρουν στο βαθμό στον οποίο επιτρέπουν στην αρχική βιοποικιλότητα να επανακτηθεί. Οι προσεγγίσεις είναι παρόμοιες, κατά την έννοια ότι όλες επιδιώκουν να καθιερώσουν μια νέα παραγωγική και σταθερή χρήση γης.
Μέθοδοι αποκατάστασης και επανεγκατάστασης
Υπάρχουν ποικίλοι τρόποι με τους οποίους η αποκατάσταση μπορεί να επιτευχθεί.
Η επιλογή της όποιας προσέγγισης εξαρτάται από το βαθμό στον οποίο τα είδη παραμένουν στην περιοχή (ως μεμονωμένα δέντρα, στο έδαφος ως σπορόφυτα ή ως ριζικά συστήματα κ.λπ.), τη γονιμότητα του εδάφους και τους διαθέσιμους πόρους για την αποκατάσταση. Κάθε προσέγγιση έχει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Ίσως το μεγαλύτερο μειονέκτημα είναι ότι οι περισσότερες προσεγγίσεις είναι είτε αργές είτε ακριβές. Αυτό σημαίνει ότι είναι συχνά δύσκολο να εφαρμοστούν σε μεγάλες εκτάσεις.
Η επανεγκατάσταση αποτελεί το μέσο για να ξεπεραστεί αυτό το μειονέκτημα επειδή προσφέρει στους ιδιοκτήτες γης κάποια άμεση οικονομική επιστροφή.
Η δασική επανεγκατάσταση περιλαμβάνει απαραιτήτως τις πιο σύνθετες μορφές δασοπονίας και η έρευνα είναι εν εξελίξει σε πολλές χώρες που μελετούν μερικές από αυτές τις δασοκομικές μεθόδους. Αυτές οι προσεγγίσεις, επίσης, συνήθως προσφέρουν χαμηλότερα επίπεδα ποικιλομορφίας ειδών απ’ ότι η αποκατάσταση, λόγω της ανάγκης να συγκομιστούν περιοδικά δέντρα ή φυτά όταν οι δασικές κοινότητες είναι οικολογικά “νέες”. Αυτό σημαίνει ότι οι ανταλλαγές απαιτούνται συνήθως για να ισορροπήσουν οι ανάγκες της παραγωγής και της βιοποικιλότητας. Η φύση αυτών των ανταλλαγών, σε οποιαδήποτε θέση, θα εξαρτηθεί και από τις οικολογικές περιστάσεις (ποιο ποσοστό του τοπίου υποβαθμίζεται ή προστατεύεται ήδη) και τις κοινωνικοοικονομικές περιστάσεις (ποια είναι τα σχέδια της ιδιοκτησίας γης, ποιες είναι οι ανάγκες παραγωγής τροφής των χρηστών γης, ποιοι είναι οι διαθέσιμοι πόροι κ.ά.).
Εφαρμογή των μεθόδων σε μεγάλες εκτάσεις
Είναι σχετικά απλό να χειριστεί κανείς τις μικρές περιοχές του υποβιβασμένου εδάφους, αλλά δύσκολο να εξετάσει την υποβάθμιση του εδάφους σε επίπεδο μεγάλων εκτάσεων. Αυτό έχει αναφερθεί ως το παράδοξο της διαχείρισης –κάποιος μπορεί ευκολότερα να δημιουργήσει μια επίδραση σε μικρή κλίμακα, αλλά η επιτυχία προέρχεται μόνο από τις αλλαγές μεγάλης κλίμακας. Υπάρχουν προφανείς οικονομικές δυσκολίες καθώς και δυσκολίες εύρεσης πόρων, αλλά υπάρχουν επίσης και μερικά άλλα προβλήματα. Αυτά αποτελούνται συνήθως από έναν συνδυασμό βιοφυσικών και κοινωνικοοικονομικών παραγόντων.
Κατά τη διαχείριση ενός υποβαθμισμένου βιοτόπου θα πρέπει να δίνονται απαντήσεις στα ακόλουθα ερωτήματα:
(I) Πόση έκταση του εδάφους πρέπει να γίνει αντικείμενο διαχείρισης για να υπάρξει όφελος;
Αυτό εξαρτάται προφανώς από το μέγεθος της περιοχής που έχει υποβαθμιστεί (και πόσο προστατεύεται ήδη με κάποιον τρόπο). Σε μερικές καταστάσεις μπορεί να είναι επιθυμητό να αποκατασταθεί όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος της περιοχής (π.χ. όταν η αλατότητα είναι εκτεταμένη ή όπου η γενική βιοποικιλότητα απειλείται σοβαρά). Σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να είναι απαραίτητο να γίνουν αντικείμενο διαχείρισης μόνο ορισμένες βασικές περιοχές (π.χ. τομείς που έχουν υποστεί σοβαρή διάβρωση ή οι βιότοποι απειλούμενων ειδών).
(II) Ποια έκταση στην περιοχή θα πρέπει να γίνει αντικείμενο διαχείρισης;
Σε μερικές περιπτώσεις αυτό καθορίζεται κοινωνικά (π.χ. όταν το μόνο έδαφος που είναι διαθέσιμο για αποκατάσταση είναι αυτό που δεν είναι επιθυμητό για τη γεωργία, όπως οι απότομες κλίσεις ή οι περιοχές λόφων με φτωχά εδάφη). Σε άλλες περιπτώσεις, η έκταση καθορίζεται οικονομικά (π.χ. όταν η έκταση που επιλέγεται είναι αυτή που είναι περισσότερο ή λιγότερο σοβαρά υποβαθμισμένη), ή μπορεί να καθοριστεί οικολογικά όπως οι λωρίδες κατά μήκος των ποταμών, διάδρομοι μεταξύ των δασών ή των περιοχών που είναι επιρρεπείς σε διαβρώσεις. Όλα αυτά είναι σημαντικά λόγω της σημασίας που έχουν για τον περιορισμό της διάβρωσης ή για τη διευκόλυνση της μετακίνησης και εποίκισης των φυτών ή των ζώων πέρα από την περιοχή.
(III) Πόσα είδη θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν;
Είναι δύσκολο να επανεγκαταστασθούν όλα τα αρχικά είδη φυτών σε μια περιοχή. Αλλά υπάρχει έως τώρα ελλιπής γνώση της σχέσης μεταξύ της ποικιλομορφίας και της οικολογικής λειτουργίας. Απαιτείται να αποκατασταθούν όλα τα είδη για την οικολογική λειτουργία; Θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί ένα ορισμένο ελάχιστο για να επιτευχθεί ένα κατώτατο οικολογικό όριο; Ή είναι οι τύποι των χρησιμοποιούμενων ειδών ο κρίσιμος παράγοντας; Αυτές οι ερωτήσεις αποτελούν τα τελευταία χρόνια το αντικείμενο της οικολογικής έρευνας σε πολλά μέρη του κόσμου.
(iv) Ποιες είναι οι συνέπειες των διαφορετικών μορφών ποικιλομορφίας;
Η ποικιλομορφία μπορεί να αξιολογηθεί σε διάφορες κλίμακες. Παραδείγματος χάριν, οι αριθμοί ειδών μπορούν να μετρηθούν σε μια συγκεκριμένη περιοχή (π.χ. ένα εκτάριο) ή ως συσσωρευτικός αριθμός που υπάρχει σε μια μεγάλη έκταση. Ποιο μέτρο της ποικιλομορφίας έχει τη μεγαλύτερη οικολογική σημασία; Η ερώτηση μπορεί να τεθεί από την πλευρά επιλογής δύο εναλλακτικών μορφών σποράς –μια μικτή σπορά ειδών περιλαμβάνοντας τρία είδη ή τρεις χωριστές σπορές μονοκαλλιέργειας των ίδιων ειδών, εξαπλωμένες στην ίδια περιοχή. Το τελευταίο σχήμα είναι προφανώς ευκολότερο να τεθεί προς διαχείριση από το προηγούμενο, η επιλογή όμως εξαρτάται από το ποια οικολογική λειτουργία στοχεύεται (π.χ. προστασία από διάβρωση, δημιουργία βιοτόπων, μείωση αλατότητας, κ.λπ.).
Κίνητρα και αντικίνητρα
Απαιτείται χρόνος πριν υιοθετηθεί ευρέως η αποκατάσταση ή η επανεγκατάσταση. Η υιοθέτηση είναι πιθανότερο να συμβεί εάν τα αντικίνητρα μειώνονται και τα οφέλη αυξάνονται. Τα αντικίνητρα περιλαμβάνουν την έλλειψη πρόσβασης στους κατάλληλους σπόρους ή τα σπορόφυτα, την έλλειψη γνώσης για το ποιες είναι οι καταλληλότερες περιοχές για να φυτευτούν και πληροφορίες για τα σχετικά παράσιτα και τις ασθένειες και για τις μεθόδους ελέγχου αυτών. Άλλα αντικίνητρα είναι ότι οι δασοκομικές μέθοδοι για την εγκατάσταση και τη διατήρηση των ενδημικών ειδών στις σπορές συχνά αντιμετωπίζονται ως σύνθετες ή πολύ περίπλοκες για να αξίζουν πρόσθετο προβληματισμό. Αλλά μερικά αντικίνητρα μπορούν να υπερνικηθούν εάν τα οφέλη από τους νέους τύπους βιοτόπων είναι μεγάλα. Αυτά τα οφέλη μπορούν να προέλθουν από την υψηλότερη παραγωγικότητα ή από τις μεγαλύτερες οικονομικές απολαβές. Οι μεγαλύτερες απολαβές μπορούν να προέρχονται από τα υψηλότερης ποιότητας προϊόντα ή από την αξία των οικολογικών υπηρεσιών που παρέχονται.
Θα πρέπει να βρεθούν τρόποι εξασφάλισης μεριδίου στους ιδιοκτήτες γης σε αυτά τα πρόσθετα οφέλη, καθώς επίσης και σε οποιεσδήποτε δαπάνες.
Οι οικολογικές και κοινωνικοοικονομικές περιπλοκές των περισσότερων καταστάσεων είναι τέτοιες που οι πιο πολλές περιοχές θα απαιτήσουν μια ποικιλομορφία προσεγγίσεων, παρά μια ενιαία προσέγγιση.
Δασολόγου – Περιβαλλοντολόγου
