Αλλαγές στη χρήση γης και επιπτώσεις στο περιβάλλον
Η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού της γης και οι πολλαπλές ανάγκες του σε τροφή οδήγησαν στην εντατικοποίηση της γεωργίας, ως λύση του προβλήματος. Έτσι, όμως, δημιουργήθηκε ένας φαύλος κύκλος με σοβαρές επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην τροφική αλυσίδα που έχουν ως τελικό αποδέκτη -ποιον άλλον;- τον άνθρωπο…
Ο πληθυσμός της γης αυξάνεται κατά 90 εκατομμύρια το χρόνο και αυτή τη στιγμή έχει φτάσει τα 6 δισεκατομμύρια ανθρώπους, οι οποίοι απαιτούν να τραφούν και να στεγαστούν. Ταυτόχρονα με την αύξηση του πληθυσμού, οι άνθρωποι σήμερα ζουν περισσότερο, τρώνε καλύτερα και μεγαλύτερες ποσότητες από κάθε άλλη χρονική περίοδο στην ιστορία τους, με λογικό επακόλουθο την ανάγκη να παράγουν περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη στιγμή στο παρελθόν (Eberstadt 1995). Η γεωργία τρέφει όλους αυτούς τους ανθρώπους και πρέπει να είναι σε θέση να το κάνει και στο μέλλον και μάλιστα υπό το καθεστώς της εκθετικής αύξησης του αριθμού τους.
Η λύση που διαφάνηκε στους ανθρώπους του χθες, του σήμερα, αλλά πιθανόν και του αύριο, για να καταφέρουν να ζήσουν σε αρμονία, λαμβάνοντας υπόψη την τροφή που παρέχεται από το περιβάλλον, ήταν η πιθανότητα να εντατικοποιήσουν τη γεωργική παραγωγή. Με έναν προβλεπόμενο πληθυσμό 10 δισεκατομμυρίων ανθρώπων στις επόμενες δεκαετίες, μια αύξηση της παραγωγής των σιτηρών από 2 σε 5 τόνους ανά 10 στρέμματα, θα εξασφάλιζε την απαραίτητη τροφή και θα απελευθέρωνε καλλιεργούμενη γη, έκτασης δύο φόρες όση η έκταση της Αλάσκας (Waggoner 1994). Γεγονός είναι ότι, εξαιρουμένης της πιθανότητας επέκτασης της επιφάνειας της καλλιεργούμενης γης, η εντατικοποίηση της καλλιέργειας των υφιστάμενων εκτάσεων αποτελεί την τάση αλλά και τη μοναδική δυνατότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων.
Η ανάγκη για εντατικοποίηση
Τα τελευταία 50 χρόνια η γεωργία έχει ήδη εντατικοποιηθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό και οι αποδόσεις ανά στρέμμα έχουν αυξηθεί. Η εντατικοποίηση αυτή έχει επιτρέψει τη μη χρήση, ως καλλιεργούμενης, σημαντικών εκτάσεων γης. Στην Ινδία, για παράδειγμα, έχουν παραμείνει ακαλλιέργητα 42 εκατομμύρια εκτάρια και παγκοσμίως έχει μείνει ελεύθερη από πιθανή καλλιέργεια έκταση στο μέγεθος του δάσους του Αμαζονίου (Ausubel 1996). Έχει διαπιστωθεί ότι από όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες, η γεωργία είναι αυτή που μεταβάλλει το περιβάλλον πιο δραστικά και η εντατικοποίησή της διαφαινόταν αρχικά ως μια καλή ιδέα για τη διατήρηση ως «φυσικών» μεγαλύτερων εκτάσεων γης.
Η τεχνολογία αποτέλεσε σημαντικό εργαλείο στην εντατικοποίηση της γεωργίας. Καινοτομίες όπως τα γεωργικά μηχανήματα, οι βελτιωμένοι σπόροι, τα χημικά, τα λιπάσματα, τα εντομοκτόνα και οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στην αύξηση της απόδοσης των εσοδειών, χωρίς να απαιτείται η χρησιμοποίηση μεγαλύτερων «φυσικών» εκτάσεων για καλλιέργεια. Είναι όμως πράγματι η εντατικοποίηση το κλειδί για μια αειφόρο γεωργία με έναν τόσο αυξανόμενο πληθυσμό;
Αναγκαίο κακό
Πολλές χώρες έχουν καταφέρει να τριπλασιάσουν ή ακόμη και να τετραπλασιάσουν, κατά τα προηγούμενα έτη, τις ποσότητες σιτηρών που παρήγαγαν. Δυστυχώς, όμως, αυτή η αύξηση παρουσιάζει τώρα πτωτικές τάσεις. Έτσι από το 1990 παρουσιάζεται μείωση αυτής της αυξητικής τάσης, καταγραφόμενη κατά τα τελευταία χρόνια αύξηση μόνο κατά 0,5% κατ’ έτος, ενώ η αύξηση του πληθυσμού ακολουθεί ρυθμό 1,6% (Brown 1997).
Ταυτόχρονα με την πληθυσμιακή αύξηση παρατηρείται μια ζήτηση για τροφές πιο περιεκτικές σε θερμίδες, όπως το κρέας, το οποίο απαιτεί περισσότερα σιτηρά και νερό για να παραχθεί και πιέζει ακόμη περισσότερο το περιβάλλον, παρά για λαχανικά ή σόγια. Η κατανάλωση των σιτηρών στην Κίνα, για παράδειγμα, αυξήθηκε από το 1990 έως το 1995 κατά 40 εκατομμύρια τόνους, εκ των οποίων τα 33 εκατομμύρια χρησιμοποιήθηκαν ως ζωοτροφές (Brown 1997). Για τις αναπτυσσόμενες χώρες πρέπει πλέον να δοθεί μια απάντηση στο δίλημμα για περιορισμό της πληθυσμιακής αύξησης ή του αποκλεισμού της πιθανότητας για βελτίωση της διατροφής των κατοίκων τους, με σκοπό να μην αυξηθεί η πίεση που η γεωργία ασκεί στο περιβάλλον.
Σαφώς, η εντατικοποίηση της γεωργίας είναι μόνο μέρος της λύσης του προβλήματος που δημιουργεί η πληθυσμιακή έκρηξη και πρέπει να συνεκτιμηθεί η χρησιμότητά της σε συνδυασμό με την ενεργειακή πολιτική, την πολιτική για τη χρήση γης και νερού. Διαφαίνεται, όμως, με τις παρούσες συνθήκες πως η εντατικοποίηση της γεωργίας είναι ένα αναγκαίο κακό που επιβάλλεται από την αναπόφευκτη αύξηση του πληθυσμού μας.
Επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον
Η φύση κυριαρχείται και χαρακτηρίζεται από μια ποικιλία ζωής η οποία είναι απαραίτητη για την υγιή λειτουργίας της. Οι προσπάθειες που καταβάλλονται μέσω της εντατικοποίησης της γεωργίας για την κάλυψη των διατροφικών μας αναγκών θίγουν όλη αυτή την ποικιλία, ξεκινώντας από το έδαφος και καταλήγοντας σε όλες τις ανώτερες βαθμίδες ζωής μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνεται και ο άνθρωπος.
Το έδαφος, παρ’ όλο που δεν διαπιστώνεται με γυμνό οφθαλμό, είναι το περιβάλλον ενός τεράστιου αριθμού και ποικιλίας οργανισμών, όπως βακτήρια, μύκητες, πρωτόζωα και ασπόνδυλα, τα οποία συνεισφέρουν στη διατήρηση και την παραγωγικότητα των αγροοικοσυστημάτων. Εκτιμάται ότι ένα γραμμάριο εδάφους περιέχει αρκετές χιλιάδες ειδών βακτηρίων.
Καθώς η εντατικοποίηση της γεωργίας εφαρμόζεται, οι φυσικές «λειτουργίες» ρύθμισης των μηχανισμών του εδάφους αντικαθίστανται σταδιακά από ρυθμίσεις που βασίζονται στις χημικές και μηχανικές παρεμβάσεις του ανθρώπου. Ωστόσο, οι σχέσεις μεταξύ σύνθεσης, ποικιλίας και αφθονίας οργανισμών και γονιμότητας του εδάφους δεν είναι σαφείς. Μια δημοφιλής προσέγγιση είναι ότι οι παρεμβάσεις του ανθρώπου στη φύση έχουν ως αποτέλεσμα την απώλεια της βιοποικιλότητας και παρότι έχουν καταγραφεί εξαιρέσεις, η προσέγγιση αυτή παραμένει ο κανόνας. Η εντατική γεωργία καταγράφεται πολύ συχνά ως αιτία της μείωσης της βιοποικιλότητας και της επίδρασης του ανθρώπου στη μείωση του φυσικού πλούτου, με χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό της καταστροφής των τροπικών δασών, όπου η ποικιλία των φυτών και των ζώων μειώνονται δραματικά λόγω της αύξησης των καλλιεργούμενων εκτάσεων.
Αγροχημικά και ψεκασμοί
Είναι ευνόητο ότι όταν η βάση ενός συστήματος, όπως είναι το έδαφος, δέχεται τέτοιες επιδράσεις όπως αυτές που επιφέρει η εντατική γεωργία, η αποδιοργάνωση που προκαλείται οδηγείται με γεωμετρικό ρυθμό στα ανώτερά του επίπεδα, που εξαρτώνται από αυτό. Έτσι, οι κοινωνίες των εντόμων σε πρώτη φάση και των πτηνών κατ’ επέκταση, που εξαρτώνται από αυτά, είναι αυτές που πλήττονται σε μεγάλο βαθμό.
Πολλές μελέτες έχουν γίνει, που αποδεικνύουν την επίδραση της εντατικοποίησης της γεωργίας στα είδη και στους πληθυσμούς των πτηνών σε πολλές χώρες, παρ’ ότι οι πραγματικοί μηχανισμοί που εμπλέκονται δεν είναι πλήρως διευκρινισμένοι και πολλοί από αυτούς είναι ευρέως αμφισβητούμενοι και υπό διερεύνηση. Όσον αφορά τα εντομοφάγα πτηνά, με χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό της πεδινής πέρδικας, των οποίων ενδιαίτημα είναι οι καλλιεργούμενες εκτάσεις, η μοντέρνα γεωργία μπορεί να επιδράσει καταλυτικά με πολλούς τρόπους όπως:
• Οι πρώιμοι θερισμοί, οι οποίοι τείνουν να υπερκαλύπτουν τις εκκολαπτικές περιόδους, καταστρέφουν τις φωλιές ή τις κάνουν ευάλωτες στους θηρευτές.
• Οι πρώιμοι και εξαντλητικοί θερισμοί μειώνουν δραστικά τα έντομα που αποτελούν την τροφή των νεοσσών σε κρίσιμα για αυτά στάδια όπως είναι αυτό των πρώτων εβδομάδων μετά την εκκόλαψη.
• Η πυκνή φυτοκάλυψη και η μειωμένη ποικιλία φυτών, ως αποτέλεσμα της έντονης λίπανσης των αγρών, επιδρούν αρνητικά στη διαθεσιμότητα των αρθρόποδων για τα πτηνά.
Όπως έχουν αποδείξει πολλές μελέτες, ο συνδυασμός αυτών των παραγόντων μειώνει την ικανότητα τροφοληψίας των πτηνών και το τελικό ποσοστό επιβίωσής τους, επιδρώντας στην τελική πυκνότητα του πληθυσμού τους.
Πολλές έρευνες έχουν γίνει προσπαθώντας να εκτιμήσουν την ζημιά που σίγουρα προκαλείται από τη χρήση των αγροχημικών κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Τα συμπεράσματα καταλήγουν στο ότι πολύ σημαντικό ρόλο παίζει η χρονική στιγμή των επεμβάσεων αυτών και πολλές φορές η ζημιά που προκαλείται, κυρίως στην πτηνοπανίδα των καλλιεργούμενων εκτάσεων, από έναν και μόνο ψεκασμό κατά την περίοδο της ανατροφής των νεοσσών, είναι μεγαλύτερη από τη ζημιά που προκαλούν πολλαπλοί ψεκασμοί σε άλλες περιόδους (Moris et al 2005). Οι εκτάσεις που τώρα δέχονται την επίδραση της χρήσης των αγροχημικών έχουν αυξηθεί κατά πολύ από τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Παρά ταύτα, αποδείξεις που να δείχνουν τη άμεση και σαφή επίπτωση στους πληθυσμούς των πουλιών των αγρών δεν έχουν υπάρξει και αυτό διότι τις περισσότερες φορές γίνεται σύγκριση της σημερινής κατάστασης με την κατάσταση που επικρατούσε κατά τις παλαιότερες του 1970 δεκαετίες, όταν γινόταν αλόγιστη χρήση των πολύ επικίνδυνων ενώσεων όπως το DDT, των οποίων οι επιπτώσεις στο περιβάλλον αλλά και στον άνθρωπο ήταν και συνεχίζουν να είναι πολύ σοβαρές.
Η “κοινωνία” της μονοκαλλιέργειας
Πέρα από την επίδραση των χημικών, επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον προκαλούνται και από άλλες δράσεις της εντατικής γεωργίας, όπως είναι η μονοκαλλιέργεια. Στη μονοκαλλιέργεια, στην πραγματικότητα, απεικονίζεται η απολυταρχική απόφαση του ιδιοκτήτη μιας περιοχής στη σύνθεση της φυτοκοινωνίας της, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι φυσιολογικές ανάγκες και απαιτήσεις της. Ο ρόλος των παραγόντων που επηρεάζονται από τη μονοκαλλιέργεια, για τη σωστή λειτουργία αυτών των συστημάτων, είναι πολύ μεγάλος και πολλές φορές αυτοί οι ίδιοι λειτουργούν ακόμη και επιζήμια προς το ίδιο το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα και παράγοντας που επηρεάζεται από την εφαρμογή της μονοκαλλιέργειας είναι η σύνθεση της κοινωνίας των «επιβλαβών» για την καλλιέργεια οργανισμών όπως είναι τα φυτοφάγα έντομα, οι φυσικοί εχθροί τους και η μικροβιακή κοινότητα των μυκήτων και των ιών. Έχει βρεθεί (Matson et al 1997) ότι οι οργανισμοί αυτοί οι οποίοι βρίσκονται σε μια ισορροπία και λειτουργούν αποτελεσματικά σε πολυκαλλιέργειες, δεν μπορούν να λειτουργήσουν σε συνθήκες μονοκαλλιέργειας με αποτέλεσμα να θίγονται ακόμη και οι αποδόσεις των καλλιεργειών αυτών, πέρα από την απώλεια των οργανισμών ως διαθέσιμη τροφή για άλλους οργανισμούς, όπως τα εντομοφάγα πτηνά.
Η πεδινή πέρδικα το μεγαλύτερο θύμα
Χαρακτηριστικό γεγονός αποτελεί ότι το πρώτο και σημαντικότερο παράδειγμα επίπτωσης της εντατικής γεωργίας στο περιβάλλον, σε όλες σχεδόν τις επιστημονικές έρευνες και τα σχετικά επιστημονικά άρθρα, είναι αυτό της πεδινής πέρδικας. Η ζημιά που έχει υποστεί αυτό το είδος από την ανθρώπινη πίεση προς το περιβάλλον, με στόχο τις μεγαλύτερες αποδόσεις, είναι τέτοια που έχει μελετηθεί επανειλημμένως και σε μεγάλο βαθμό. Είναι επομένως σίγουρο ότι για να ανακάμψει ο πληθυσμός της πεδινής πέρδικας πρέπει, όπως φυσικά και σε όλες τις περιπτώσεις ειδών που εμφανίζουν προβληματική κατάσταση πληθυσμού, να ληφθούν σοβαρά μέτρα για να βελτιωθεί η κατάσταση του ενδιαιτήματός της και στη συγκεκριμένη περίπτωση των καλλιεργούμενων εκτάσεων της χώρας.
Τρόποι για την ανατροπή της κατάστασης που έχει δημιουργηθεί, λόγω της εντατικοποίησης της γεωργίας, υπάρχουν και πρέπει να προωθηθούν όσο είναι ακόμη καιρός. Μεταξύ αυτών των τρόπων είναι η ενίσχυση των παραδοσιακών μορφών καλλιέργειας, με πιο φιλικές προς το περιβάλλον μεθόδους, καθώς και η χρήση οικολογικών τρόπων καταπολέμησης των εχθρών των καλλιεργούμενων φυτών, με τη χρήση των φυσικών εχθρών τους (άλλα έντομα, μύκητες κ.λπ.), ώστε να μειωθεί η χρήση των εντομοκτόνων.
Για μια ακόμη φορά πρέπει να βρεθεί, αλλά και να εφαρμοστεί η ισορροπία μεταξύ των αυξανόμενων αναγκών του πληθυσμού και της απαιτούμενης φροντίδας προς το περιβάλλον από το οποίο, έτσι και αλλιώς, εξαρτόμαστε όλοι.
Γεωπόνου – Ιχθυολόγου PhD
Βιβλιογραφικές αναφορές
Ausubel J. (1996) – Can technology spare the earth? Scientific American 84, 166-178.
Brown L. (1977) – Can we raise grain yields fast enough? Worldwatch 10(4), 9-17.
Eberstadt N. (1995) – Population, Food and Income: Global Trends in the Twentieth Century. The True State of the World. 7-48.
Matson P.A., Parton W.J., Power A.G. and M.J. Swift (1997) – Agricultural intensification and ecosystem properties. Science, vol. 277, 504-509.
Morris A., Wilson J. D., Whittingham M.J. and R.B. Bradbury (2005) – Indirect effects of pesticides on breeding yellowhammer (Emberiza citronella). Agriculture, Ecosystems and Environment 106, 1-16.
Waggoner P. (1994) – How much land can ten billion people spare for nature? Council for Science and Technology, Ames, Iowa.
