Μια μεγάλη δοκιμασία για τα αποδημητικά
Αν σκεφτεί κανείς τις απαιτήσεις ενός ταξιδιού αυτού του μεγέθους, μέσα σε πολύ περιορισμένα χρονικά όρια, θα συμπεράνει ότι αποτελεί πραγματική δοκιμασία. Ας δούμε, όμως, πώς το καταφέρνουν αυτό τα αποδημητικά.
Όλοι γνωρίζουμε ότι τα αποδημητικά που περνάνε το καλοκαίρι τους στην Ευρωπαϊκή ήπειρο για τη διαιώνιση του είδους τους, το φθινόπωρο εγκαταλείπουν τις θέσεις όπου κάνουν τις φωλιές τους και μεγαλώνουν τα μικρά τους, για να περάσουν το χειμώνα τους σε περιοχές με ηπιότερες κλιματικές συνθήκες και μεγάλη αφθονία τροφής. Αυτό φαίνεται αρχικά ιδανικό, δεν γίνεται όμως χωρίς κόστος. Αν συνυπολογίσουμε ότι στη διάρκεια του ταξιδιού αυτού περνάνε φυσικά εμπόδια όπως η Μεσόγειος Θάλασσα και η Έρημος Σαχάρα, μπορούμε εύκολα να πούμε ότι είναι πραγματικός άθλος. Μέσα από αυτή τη μελέτη μπορούμε να εξάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα τα οποία θα μας δώσουν απαντήσεις πάνω σε πολλά θέματα που παρατηρούμε στη συμπεριφορά τους.
Απαιτήσεις τροφής
Όπως είπαμε και στην αρχή, τα αποδημητικά πουλιά κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους από τον Βορρά προς τον Νότο και αντίστροφα, πρέπει να διασχίσουν αφιλόξενες περιοχές όπως θάλασσες και ερήμους. Στο ταξίδι προς το Νότο, στο τέλος του καλοκαιριού και το φθινόπωρο, τα δενδρόβια και εδαφόβια αποδημητικά πουλιά συναντούν την περιοχή της Μεσογείου που την περίοδο αυτή χαρακτηρίζεται από τη ζέστη και την ξηρασία του καλοκαιριού. Οι παράκτιες περιοχές της βόρειας Αφρικής και ειδικά της Μέσης Ανατολής είναι εντελώς αποξηραμένες και μπορούν να προσφέρουν παρά πολύ λίγη τροφή. Αντίθετα, τα πουλιά αυτή την περίοδο έχουν μεγάλες απαιτήσεις τροφής ώστε να μπορέσουν να αποθηκεύσουν λίπος πριν επιχειρήσουν το πολύ δύσκολο ταξίδι πάνω από την έρημο της Σαχάρας.
Ευνοϊκές συνθήκες
Αυτός είναι και ο λόγος που τα πουλιά αυτή την περίοδο σταματούν κυρίως στις περιοχές βόρεια της Μεσογείου, όπως της Πορτογαλίας, της Ιταλίας και της χώρας μας, για παράδειγμα, όπου υπάρχουν εκτεταμένα σημεία με δάση και θάμνους.
Στις περιοχές αυτές τα πουλιά αποθηκεύουν λίπος που είναι ικανό να τα υποστηρίξει για την πραγματοποίηση του δρομολογίου τόσο πάνω από τη Μεσόγειο όσο και πάνω από τη Σαχάρα. Αν μελετήσουμε έναν χάρτη μπορούμε να συμπεράνουμε ότι πρόκειται για ένα ταξίδι με τάξη μεγέθους από 3000 έως 3500 χιλιόμετρα, πριν μπορέσουν να ανανεώσουν τα αποθέματα του λίπους τους στις σαβάνες νότια της Σαχάρας. Μετά τις καλοκαιρινές βροχές, οι περιοχές βόρεια από τον Ισημερινό είναι καταπράσινες, μόλις τα πουλιά φτάσουν εκεί βρίσκουν πολύ ευνοϊκές, για αυτά, συνθήκες με άφθονη τροφή.
Με ενδιάμεσες στάσεις
Τα πουλιά συνήθως καλύπτουν όλη αυτή την απόσταση από τη βόρεια Μεσόγειο μέχρι τις σαβάνες της Αφρικής σε μια μακριά πτήση. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που μπορεί να μη γίνει αυτό. Μόνο αν στο δρόμο τους συναντήσουν ανέμους που δεν τα ευνοούν (αντίθετοι με την πορεία τους), αναγκάζονται να διακόψουν το ταξίδι τους και να κάνουν μια ενδιάμεση στάση, σε κάποιο νησί, στα παράλια της βόρειας Αφρικής ή σε κάποια όαση στην έρημο.
Τις περισσότερες φορές, όμως, οι άνεμοι είναι με την πλευρά των πουλιών. Πάνω από την περιοχή της Μεσογείου, το φθινόπωρο οι άνεμοι είναι μεταβλητοί με μια ελαφρά επικράτηση των βορειοδυτικών ανέμων. Εδώ τα πουλιά έχουν την ευκαιρία να περιμένουν να αλλάξουν οι άνεμοι σε ευνοϊκούς, πριν ξεκινήσουν.
Ούριοι άνεμοι
Πάνω από τη Σαχάρα, όμως, η οποία βρίσκεται σε μια ζώνη ανέμων όπου επικρατούν οι Βόρειοι – Βορειοανατολικοί άνεμοι, ?ι πιθανότητες που έχουν τα πουλιά να εντοπίσουν ένα ούριο ρεύμα αέρα με ταχύτητα μεταξύ 5m/sec και 10m/sec σε μια ζώνη ύψους μεταξύ 2000 και 3000 μέτρων, είναι πολύ καλές. Ως αποτέλεσμα αυτού, ένα μικρό πουλί που ταξιδεύει με 35 Km ανά ώρα μπορεί γενικά να υπολογίζει στη βοήθεια από τα ρεύματα αέρα και να αναπτύσσει μια ταχύτητα ταξιδιού με μέσο όρο από 50 έως 60 km ανά ώρα. Αυτό σημαίνει ότι ολόκληρη αυτή η πτήση μακράς διαρκείας διαμέσου της Μεσογείου και της Σαχάρας θα έχει μια διάρκεια από 50 έως 70 ώρες και απαιτεί από τα πουλιά ένα μεγάλο απόθεμα λίπους γύρω στο 30% με 40% του σωματικού τους βάρους.
Ανάγκη για νερό
Μια πρόσφατη ανακάλυψη θέτει αρκετά ερωτήματα στη θεωρία της μονοκόμματης και χωρίς στάσεις πτήση πάνω από τη Σαχάρα. Σύμφωνα με αυτή, παρατηρήθηκαν πολλά πουλιά, ιδιαίτερα τα μικρότερα σε μέγεθος, να σταματάνε στην έρημο κατά τη διάρκεια της ημέρας και να κρύβονται στην παραμικρή σκιά. Κατά το ξημέρωμα, παρατηρήθηκαν πολλά πουλιά να προσγειώνονται και να φεύγουν μετά τη δύση του ήλιου. Από μετρήσεις που έγιναν βγήκε το συμπέρασμα ότι ο μόνος λόγος για να κάνουν αυτή τη στάση είναι οι μεγάλες απώλειες σε νερό κατά τη διάρκεια της ημέρας, γιατί τα αποθέματα λίπους ήταν πολύ περισσότερα από τα αναγκαία.
Αντιμέτωπα με την ξηρασία
Την άνοιξη τα πουλιά αντιμετωπίζουν μια κατάσταση με πολύ περισσότερα προβλήματα. Η ξηρασία αυτή την περίοδο είναι μεγάλη τόσο στις στέπες νότια από τη Σαχάρα, και τα πουλιά συγκεντρώνονται στις μόνες περιοχές που είναι σχετικά πράσινες και μπορούν να παρέχουν τροφή και νερό, κοντά σε ποτάμια και λίμνες. Σε τέτοιου είδους περιοχές όπως της Σενεγάλης, της Νιγηρίας και του Τσαντ, τα πουλιά συγκεντρώνονται για να αποθηκεύσουν λίπος πριν το επικείμενο πέρασμα της Σαχάρας. Παρ’ όλα αυτά, οι περιοχές αυτές είναι περιορισμένες και δεν φτάνουν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες όλων αυτών των πουλιών.
Μονοκόμματη πτήση
Αυτός είναι ο λόγος που πολλά πουλιά αναγκάζονται να ξεκινήσουν το ταξίδι τους αρκετά νοτιότερα, πριν από την ξηρή ζώνη στα νότια όρια της Σαχάρας. Αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχουν πολλά πουλιά που ταξιδεύουν ακόμα νοτιότερα από περιοχές του 
Ισημερινού, όπως η Κένυα και η Ουγκάντα, η τροφή είναι δε τόσο πλούσια που το λίπος που αποθηκεύουν, ειδικά τα μικρότερα είδη, φτάνει για να κάνουν με μια μονοκόμματη πτήση όλο το ταξίδι προς το βορρά.
Έχει ο καιρός γυρίσματα
Τα μεγαλύτερα προβλήματα, όμως, που αντιμετωπίζουν τα αποδημητικά κατά το ταξίδι τους πάνω από τη Σαχάρα οφείλονται στους ανέμους. Αυτό γίνεται γιατί όπως και το φθινόπωρο οι άνεμοι που επικρατούν σε αυτή τη ζώνη έχουν κυρίως βόρειο–βορειοδυτική κατεύθυνση. Παρ’ όλο όμως που κυριαρχούν οι αντίθετοι άνεμοι, ευτυχώς για τα αποδημητικά, υπάρχουν γυρίσματα του καιρού που τους δίνουν την ευκαιρία να ταξιδέψουν ευκολότερα. Σε ορισμένες περιοχές, όπως η Αίγυπτος και η Μέση Ανατολή, παρουσιάζονται περιοδικά ρεύματα αέρα με διεύθυνση προς Βορρά. Αυτές είναι καλές ευκαιρίες για τα αποδημητικά και μπορούν έτσι να εκμεταλλευτούν ούριους ανέμους σε ένα υψόμετρο 2000μ περίπου.
Σε χαμηλό υψόμετρο
Οι δοκιμασίες που περνάνε τα πουλιά κατά την ανοιξιάτικη αποδημία είναι πολλές και μεγάλες. Πρέπει να ξεκινήσουν το πέρασμα της Σαχάρας στη σωστή χρονική στιγμή, όταν επικρατούν ούριοι άνεμοι. Σε όλο αυτό το ταξίδι ο κίνδυνος να συναντήσουν αντίθετους ανέμους είναι συνεχής. Αν συμβεί κάτι τέτοιο μπορεί να είναι μοιραίο, ειδικά για μικρά πουλιά που δεν μπορούν να πετάξουν πάνω από την έρημο με αντίθετους ανέμους. Μια τελευταία μέθοδος που μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα πουλιά που αντιμετωπίζουν αντίθετους ανέμους, είναι να πετούν χαμηλά 100–200 μέτρα υψόμετρο, μπορεί και χαμηλότερα, όπου τις περισσότερες φορές επικρατεί νηνεμία, ειδικά κατά τη διάρκεια της νύχτας.
Θέσεις ξεκούρασης
Το γεγονός ότι τα πουλιά μόλις περάσουν τη Σαχάρα μπορούν να σταματήσουν και να ξεκουραστούν είναι ζωτικής σημασίας για αυτά, οι φθινοπωρινές βροχές έχουν βοηθήσει την ανάπτυξη πρασινάδας και τροφής. Με αυτό τον τρόπο δημιουργούνται πολύ καλές θέσεις ξεκούρασης για τα πουλιά μόλις φτάσουν τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Υπάρχουν πολλές αναφορές για κοπάδια εντελώς εξαντλημένα που φτάνουν σε αυτές τις περιοχές, και μαρτυρούν το πόσο δύσκολο είναι το ταξίδι πάνω από την έρημο. Η πιο συνηθισμένη απόσταση πτήσης είναι γύρω στα 2000-2500 km, τα πουλιά με μια μέση ταχύτητα μεταξύ 35-50 km/ώρα (ανάλογα με τη φορά του ανέμου) χρειάζονται 40-70 ώρες πτήσης για να τη διανύσουν. Όπως και το φθινόπωρο έτσι και την άνοιξη, παρά τη μικρότερη απόσταση που διανύουν σε κάθε πτήση, πρέπει να έχουν εφοδιαστεί με λίπος στο 30-40% του βάρους τους. Πουλιά από την ανατολική Αφρική που διανύουν μια απόσταση 4000 km ξεκινούν το ταξίδι τους με λίπος που φτάνει το 50% του βάρους τους.
Χρήσιμα συμπεράσματα
Μελετώντας τα παραπάνω μπορούν να απαντηθούν πολλά ερωτήματα που αφορούν τις αποδημίες των πουλιών. Μπορούμε να πούμε ότι οι καλύτεροι άνεμοι για να ταξιδέψουν τα πουλιά είναι οι βόρειοι – Βορειοδυτικοί. Υπάρχει, όμως, η πιθανότητα τα πουλιά να περάσουν όλη την Ελλάδα σε μία νύχτα και γι’ αυτό παρ’ όλο που μπορεί οι καιρικές συνθήκες να είναι άριστες μπορεί να μην υπάρχουν πουλιά. Με αυτό τον τρόπο εξηγείται γιατί μπορεί να γεμίσουν με πουλιά ορισμένες περιοχές πριν από μια κακοκαιρία τα οποία φεύγουν αμέσως μόλις περάσουν τα καιρικά φαινόμενα. Αυτά και πολλά ακόμα είναι μερικά από τα χρήσιμα συμπεράσματα που μπορούμε να βγάλουμε από τη μελέτη της μετανάστευσης των πουλιών.
Βιβλιογραφία
Thomas Alerstam, “BIRD MIGRATION”, English translation, Cambridge University Press.
Δασοπόνου
