Ζωή έξω από το φυσικό μας περιβάλλον δεν νοείται, συνεπώς κάθε αλλοίωση και επιβάρυνση στο οικοσύστημα επηρεάζει πολλαπλά και τον άνθρωπο. Η λήψη άμεσων και συγκεκριμένων μέτρων είναι η μόνη λύση για μια αειφόρο διαχείριση που θα αναστρέψει την καταστροφική πορεία. Τα οφέλη που παρέχουν τα οικοσυστήματα όπως είναι τα τρόφιμα, το πόσιμο νερό, η πρόληψη κατά της διάβρωσης, ο έλεγχος των πλημμυρών, η προστασία της αλιείας και άλλες λειτουργίες, είναι ιδιαίτερα σημαντικές για την ευημερία των ανθρώπων και κυρίως των φτωχότερων κοινωνιών οι οποίες στηρίζονται στους φυσικούς πόρους για την καθημερινή τους επιβίωση. Κατά τη διάρκεια των προηγούμενων 50 ετών, εντούτοις, οι άνθρωποι έχουν ασκήσει τεράστια επίδραση στο περιβάλλον τους, με συνέπεια την αλλαγή στη δομή των οικοσυστημάτων.
Το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, η δομή των οικοσυστημάτων παγκοσμίως παρουσίασε την ταχύτερη αλλαγή από οποιαδήποτε άλλη στιγμή στην ανθρώπινη ιστορία. Η σημαντικότερη αλλαγή καταδεικνύεται από το μετασχηματισμό περίπου του ενός τετάρτου της γήινης επιφάνειας σε καλλιεργημένες εκτάσεις. Αν και σήμερα οι ταχύτερες αλλαγές στα οικοσυστήματα πραγματοποιούνται κυρίως στις αναπτυσσόμενες χώρες, οι βιομηχανικές χώρες παρουσίασαν στο παρελθόν συγκρίσιμα ποσοστά αλλαγής. Η καλλιέργεια της γης επεκτάθηκε γρήγορα στην Ευρώπη μετά το 1700 και ανάλογη επέκταση σημειώθηκε στη Βόρεια Αμερική και την πρώην Σοβιετική Ένωση, ιδιαίτερα μετά το 1850. Κατά προσέγγιση, το 70% των αρχικών δασών και λιβαδιών χάθηκε μέχρι το 1950, κατά ένα μεγάλο μέρος μέσω της μετατροπής τους σε γεωργικές εκτάσεις. Στην Ευρώπη η αποδάσωση εμφανίζεται εντατικότερη από ότι στις άλλες ηπείρους.
Οικοσυστήματα και ανθρώπινη δραστηριότητα
Στα οικοσυστήματα που άλλαξαν σημαντικά από την ανθρώπινη δραστηριότητα περιλαμβάνονται τα θαλάσσια, των γλυκών υδάτων, τα δάση πλατυφύλλων, τα συγκροτημένα λιβάδια, τα μεσογειακά δάση και τα τροπικά ξηρά δάση.
Στα θαλάσσια οικοσυστήματα, η αυξανόμενη απαίτηση για τρόφιμα κατά τη διάρκεια των τελευταίων 50 χρόνων οδήγησαν στην πίεση της αλιείας, με αποτέλεσμα η βιομάζα των αλιευθέντων ειδών να μειωθεί στο ένα δέκατο των επιπέδων πριν την αρχή της βιομηχανικής αλιείας.
Τα οικοσυστήματα των γλυκών νερών έχουν τροποποιηθεί λόγω της δημιουργίας των φραγμάτων και της απόληψης του ύδατος για την ανθρώπινη χρήση. Αποτέλεσμα είναι να έχουν μειωθεί οι ροές του νερού και επομένως αντίστοιχη μείωση υφίστανται και οι ροές των ιζημάτων, οι οποίες αποτελούν πηγή θρεπτικών ουσιών σημαντικών για τη συντήρηση των εκβολών.
Όσον αφορά τα μεσογειακά δάση και λιβάδια, περισσότερο από το ένα τρίτο των περιοχών αυτών έχουν μετατραπεί παγκοσμίως σε γεωργικές εκτάσεις.
Γεωργική παραγωγικότητα και επέκταση
Το ποσοστό μετατροπής των οικοσυστημάτων έχει αρχίσει να επιβραδύνεται κατά ένα μεγάλο μέρος, λόγω της μείωσης του ποσοστού επέκτασης των καλλιεργημένων εδαφών. Το σχέδιο αποδάσωσης και υποβάθμισης, με σκοπό την περαιτέρω επέκταση της καλλιέργειας, παρουσιάζει μείωση σε πολλές περιοχές του κόσμου, δεδομένου ότι το μεγαλύτερο μέρος των εκτάσεων, κατάλληλων για την εντατική γεωργία, έχει μετατραπεί ήδη σε καλλιέργειες. Η αυξανόμενη γεωργική παραγωγικότητα μικραίνει επίσης την ανάγκη για γεωργική επέκταση. Ως αποτέλεσμα αυτών των δύο παραγόντων, ένα μεγαλύτερο μέρος του εδάφους μέσα στα καλλιεργημένα οικοσυστήματα καλλιεργείται πραγματικά, η ένταση της καλλιέργειας του εδάφους αυξάνεται, τα μήκη αγραναπαύσεων μειώνονται και οι πρακτικές μετατοπίζονται από τις μονοκαλλιέργειες στις πολυκαλλιέργειες.
Η ζωή μας κύκλους κάνει
Η ικανότητα των οικοσυστημάτων να παρέχουν οφέλη στους ανθρώπους προέρχεται από τους «περιβαλλοντικούς κύκλους» και συγκεκριμένα αυτούς του ύδατος, του αζώτου, του άνθρακα και του φωσφόρου.
Αυτές οι διαδικασίες σε μερικές περιπτώσεις έχουν υποστεί σημαντική τροποποίηση από την ανθρώπινη δραστηριότητα.
Κύκλος του ύδατος: Οι απολήψεις νερού από τους ποταμούς και τις λίμνες για την άρδευση, τις αστικές χρήσεις και τις βιομηχανικές εφαρμογές διπλασιάστηκαν μεταξύ των ετών 1960 και 2000.
Κύκλος του άνθρακα: Η συγκέντρωση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα έχει αυξηθεί δραματικά. Τα εδαφικά οικοσυστήματα ήταν κάποτε μια καθαρή πηγή του διοξειδίου του άνθρακα. Η νέα δασική διαχείριση και οι γεωργικές πρακτικές αποτέλεσαν την αναστροφή της κατάστασης αυτής.
Κύκλος του αζώτου: Το συνολικό ποσοστό αζώτου αυξήθηκε κυρίως μετά το 1950, λόγω της εντατικής χρήσης των συνθετικών λιπασμάτων.
Κύκλος φωσφόρου: Η χρήση των λιπασμάτων φωσφόρου και το ποσοστό συσσώρευσής του στα γεωργικά εδάφη τριπλασιάστηκαν μεταξύ 1960 και 1990, αλλά έχουν μειωθεί κάπως από τότε. Η ροή του φωσφόρου στους ωκεανούς είναι τώρα τρεις φορές μεγαλύτερη από τη φυσική.
Η απώλεια της ποικιλομορφίαςΜια αλλαγή στο οικοσύστημα έχει, επίσης, αναπόφευκτες επιπτώσεις και στα είδη που το αποτελούν. Ακολούθως, οι αλλαγές στα είδη έχουν αναπόφευκτες επιπτώσεις στις διαδικασίες του οικοσυστήματος.
Η διανομή των φυτικών και ζωικών ειδών του πλανήτη γίνεται όλο και περισσότερο ομογενής. Αυτό προκαλείται από την εξαφάνιση ορισμένων ειδών ή την απώλεια πληθυσμών, οι οποίοι ήταν μοναδικοί για μια περιοχή και από την εισβολή ή την εισαγωγή ειδών σε νέες περιοχές.
Παράλληλα, μέσα στις ομάδες ειδών, τα περισσότερα είδη έχουν υποστεί πτώση στο μέγεθος του πληθυσμού τους ή στη γεωγραφική τους εξάπλωση ή και στα δύο.
Η εξαφάνιση των ειδών είναι ένα φυσικό μέρος της γήινης ιστορίας. Εντούτοις, κατά τη διάρκεια των προηγούμενων αιώνων το ποσοστό εξάλειψης έχει αυξηθεί από 50 έως 1.000 φορές έναντι του φυσικού ποσοστού.
Συνολικά, η ποικιλία των γενετικών διαφορών μεταξύ των ειδών έχει μειωθεί, ιδιαίτερα όσον αφορά τις συγκομιδές και το ζωικό κεφάλαιο. Αυτό έχει επίσης σημειωθεί και για τα άγρια είδη τα οποία έχουν χρησιμοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό για εμπορικές χρήσεις. Στα καλλιεργημένα οικοσυστήματα, η ενδυνάμωση της γεωργίας και η μικρότερη χρήση των παραδοσιακών τοπικών ειδών υπέρ λιγότερων σύγχρονων ποικιλιών, έχουν μειώσει τη γενετική ποικιλομορφία των ενδημικών φυτών και ζώων. Η μόνιμη απώλεια της γενετικής ποικιλομορφίας έχει αποτραπεί μερικώς με τη διατήρηση «τραπεζών σπόρων».
Πώς επηρεάζεται η ανθρώπινη ευημερία
Οι άνθρωποι εξαρτώνται πλήρως από τα γήινα οικοσυστήματα και τα αγαθά που παρέχουν, όπως τα τρόφιμα, το καθαρό ύδωρ, τον έλεγχο των ασθενειών, τη ρύθμιση του κλίματος, την πνευματική εκπλήρωση και την αισθητική απόλαυση. Η ανθρώπινη ευημερία εξαρτάται παράλληλα και από την παροχή και την ποιότητα του κοινωνικού κεφαλαίου, της τεχνολογίας και των θεσμών. Αυτοί οι παράγοντες μεσολαβούν στη σχέση μεταξύ των υπηρεσιών του οικοσυστήματος και της ανθρώπινης ευημερίας με τρόπους που παραμένουν αμφισβητήσιμοι και όχι πλήρως κατανοητοί.
Η σχέση μεταξύ της ανθρώπινης ευημερίας και των υπηρεσιών του οικοσυστήματος δεν είναι γραμμική. Όταν μια υπηρεσία οικοσυστήματος είναι άφθονη σχετικά με την απαίτηση, μια οριακή αύξηση στις υπηρεσίες του οικοσυστήματος συμβάλλει γενικά μόνο ελαφρώς στην ανθρώπινη ευημερία (ή μπορεί ακόμη και να τη μικραίνει). Αλλά όταν η υπηρεσία είναι σχετικά λιγοστή, μια μικρή μείωση μπορεί ουσιαστικά να επιδράσει δυσμενώς στην ανθρώπινη ευημερία.
Για την αειφόρο διαχείριση των οικοσυστημάτων
Η αναστροφή της υποβάθμισης των οικοσυστημάτων, ικανοποιώντας ταυτόχρονα και την αυξανόμενη ζήτηση για την παροχή υπηρεσιών, αποτελεί μια σημαντική πρόκληση. Οι αλλαγές στην πολιτική μπορούν να περιορίσουν πολλές από τις αρνητικές συνέπειες της αύξησης των πιέσεων στα οικοσυστήματα. Εντούτοις, οι ενέργειες που απαιτούνται για αυτό είναι πολύ μεγαλύτερες από εκείνες που λαμβάνονται αυτή την περίοδο. Οι περισσότερες παρεχόμενες υπηρεσίες του οικοσυστήματος έχουν ήδη υποστεί αλλοίωση, αλλά η ζημία θα ήταν ακόμα μεγαλύτερη χωρίς τις ενέργειες συντήρησης που λαμβάνονται μέχρι τώρα.
Η αποτελεσματική διαχείριση των οικοσυστημάτων σε μια περιοχή απαιτεί συντονισμένες ενέργειες σε πολλαπλά επίπεδα. Θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι διαφορετικές αξίες των ποικίλων υπηρεσιών του οικοσυστήματος, αλλιώς μπορεί να υπονομευτεί η αποτελεσματικότητα των αξιολογήσεων και να οδηγηθούμε σε ανεφάρμοστες πολιτικές ή προγράμματα, σε όλα τα επίπεδα. Υπηρεσίες οικοσυστήματος που κρίνονται ως μεγάλης σπουδαιότητας σε παγκόσμια κλίμακα, όπως η απομάκρυνση του άνθρακα ή ο έλεγχος των αποβλήτων, δεν έχουν απαραιτήτως την ίδια αξία και σε τοπικό επίπεδο. Ομοίως, οι υπηρεσίες τοπικής σπουδαιότητας συχνά δεν θεωρούνται σημαντικές σε ευρύτερη κλίμακα. Μια ενεργή και προσαρμοζόμενη στις εκάστοτε συνθήκες διαχείριση μπορεί να αποτελέσει ένα ιδιαίτερα πολύτιμο εργαλείο για τη μείωση της αβεβαιότητας κατά τη λήψη αποφάσεων που αποσκοπούν στη συνετή διαχείριση των οικοσυστημάτων.
Δασολόγου-Περιβαλλοντολόγου
