Τα δηλητήρια της τροφικής μας αλυσίδας
Τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα (κοινώς φυτοφάρμακα) είναι χημικές, ως επί το πλείστον, ουσίες που χρησιμοποιούνται για την πρόληψη ή τη θεραπεία ασθενειών ή την καταπολέμηση των εχθρών των φυτών.
Παρά τα οφέλη στη γεωργική παραγωγή, οι κίνδυνοι από την αλόγιστη χρήση των φυτοφαρμάκων παραμένουν μεγάλοι και δυστυχώς απροσδιόριστοι.
Ως φυτοπροστατευτικά αναφέρονται τα εντομοκτόνα, τα ακαρεοκτόνα, τα τρωκτικοκτόνα, τα νηματοδοκτόνα, οι ρυθμιστές της φυτικής ανάπτυξης, τα μυκητοκτόνα, τα ζιζανιοκτόνα κ.ά.
Από τη στιγμή που ένα από τα παραπάνω φυτοφάρμακα εισέρχεται στο περιβάλλον, είτε μέσω της άμεσης εφαρμογής του, είτε με τη μετέπειτα διασπορά του, είτε μέσω μιας διαρροής από ατύχημα, δέχεται την επίδραση μιας σειράς διεργασιών. Οι διεργασίες αυτές καθορίζουν την πορεία του στο περιβάλλον, την παραμονή του σ’ αυτό και την τελική του κατάληξη.
Καθοριστικές διεργασίες
Η πορεία αυτή πρέπει να είναι η επιδιωκόμενη και να φέρει τα αναμενόμενα αποτελέσματα, οδηγώντας το φυτοφάρμακο στο στόχο, με ταυτόχρονη μείωση των πιθανών επιζήμιων, παράπλευρων επιπτώσεών του. Μερικές φορές, οι διεργασίες που θα λάβουν χώρα μετά την είσοδο του φυτοφαρμάκου στο περιβάλλον είναι καθοριστικές, οδηγώντας σε μικρότερη από την αναμενόμενη δράση του, σε βλάβες σε άλλα είδη φυτών που δεν απαιτούν τη χρήση φυτοφαρμάκου, σε βλάβες σε ζώα και γενικά σε καταστροφή της ισορροπίας του περιβάλλοντος.
Διαφορετικοί τύποι εδάφους, διαφορετικές κλιματικές συνθήκες και διαφορετικές πρακτικές χειρισμού του φυτοφαρμάκου μπορούν να ευνοήσουν ή να αποτρέψουν αυτές τις διεργασίες. Η κατανόηση της διαδικασίας και της πορείας τού φυτοφαρμάκου μπορεί να βοηθήσει κάθε χειριστή ή χρήστη αυτών των ουσιών ώστε η επέμβασή του να είναι όχι μόνο αποτελεσματική αλλά και περιβαλλοντικά ασφαλής.
Περιβαλλοντικές «διαδρομές»
Η πορεία των φυτοφαρμάκων στο περιβάλλον διακρίνεται σε τρεις κύριες κατηγορίες.
α) Απορρόφηση από το έδαφος. Η διαδικασία της απορρόφησης των ουσιών των φυτοφαρμάκων από το έδαφος είναι παρόμοια με την εικόνα ενός μαγνήτη που έλκει τους σιδερένιους συνδετήρες. Η απορρόφηση τις περισσότερες φορές συμβαίνει λόγω της έλξης μεταξύ των συστατικών του εδάφους και των συστατικών του φυτοφαρμάκου.
Πολλά φυσικά χαρακτηριστικά του εδάφους και της σύστασής του επηρεάζουν τη δυνατότητα απορρόφησης των φυτοφαρμάκων. Τα βαριά καθώς και τα πλούσια σε οργανικές ουσίες εδάφη παρουσιάζουν μεγαλύτερη απορροφητικότητα των φυτοφαρμάκων. Το ίδιο συμβαίνει και με τα εδάφη που είναι ξηρά, τα οποία εμφανίζουν μεγαλύτερη τάση απορρόφησης των φυτοφαρμάκων σε σχέση με τα υγρά εδάφη. Πολλές φορές, η απορρόφηση ενός φυτοφαρμάκου από τα συστατικά τού εδάφους και η απελευθέρωσή του μετέπειτα, σε άλλη χρονική στιγμή, μπορεί να βλάψει φυτά που έχουν σπαρθεί κατόπιν της καλλιέργειας που απαιτούσε τη χρήση του φαρμάκου.
β) Μεταφορά εντός του εδάφους. Η διαδικασία της μεταφοράς ενός φυτοφαρμάκου είναι το ζητούμενο πολλές φορές, ώστε μετά την εφαρμογή του να μεταφερθεί και να πλήξει π.χ. τους σπόρους των ζιζανίων που φυτρώνουν σε βαθύτερο σημείο. Υπερβολική μεταφορά του εντός του εδάφους, όμως, μπορεί να απομακρύνει το φάρμακο από το στόχο και να επιφέρει μείωση των αναμενόμενων αποτελεσμάτων, ρύπανση των επιφανειακών ή υπόγειων υδάτων, να πλήξει άλλα είδη ή ακόμη να προξενήσει βλάβη στον άνθρωπο. Πέντε τρόποι μπορούν να μεταφέρουν τα φυτοφάρμακα εκτός του στόχου τους. Η εξάτμιση, η έκπλυση, η αποστράγγιση, η απορρόφηση και η απομάκρυνση με τη σοδειά.
γ) Η αποικοδόμηση του φυτοφαρμάκου. Η αποικοδόμηση των φυτοφαρμάκων που συμβαίνει στο περιβάλλον είναι συνήθως ευεργετική και μετατρέπει τα συστατικά τους σε μη τοξικές και επιβαρυντικές για το περιβάλλον ουσίες, αν και σε κάποιες εξαιρέσεις η αποικοδόμηση μπορεί να δημιουργήσει νέες ουσίες πιο επικίνδυνες από το ίδιο το φυτοφάρμακο. Ο χρόνος αποικοδόμησης είναι κρίσιμος παράγοντας, με επιπτώσεις κάποιες φορές επιζήμιες ή καταστρεπτικές, διότι είναι δυνατόν ένα φυτοφάρμακο να αποικοδομηθεί νωρίτερα, πριν επιτευχθεί το αποτέλεσμα. Τρία είδη αποικοδόμησης παρατηρούνται μετά την εφαρμογή των φαρμάκων. Η μικροβιακή, η χημική και η φωτο–αποικοδόμηση.
Υδροφόρος ορίζοντας
Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού εξαρτάται από τα υπόγεια ή τα επιφανειακά αποθέματα νερού για να καλύψει τις ανάγκες του σε πόσιμο νερό. Τα αποθέματα αυτά εκτίθενται σε ρύπανση από διάφορες πηγές όπως τα βιομηχανικά και οικιακά απόβλητα, τις διαρροές υπόγειων δεξαμενών καυσίμων ή άλλων χημικών ουσιών και τους γεωργικούς ρύπους από λιπάσματα ή φυτοφάρμακα.
Σε αντίθεση με την πεποίθηση που επικρατεί πως το υπόγειο νερό βρίσκεται συγκεντρωμένο σε μεγάλα υπόγεια ποτάμια και λίμνες, η αλήθεια είναι πως αυτό βρίσκεται εγκλωβισμένο σε μικρά κενά και στους πόρους των αμμωδών εδαφών, των πετρωμάτων και των άλλων διαπερατών υλικών του εδάφους. Το άνω επίπεδο των υπόγειων αυτών υδατοσυλλογών ονομάζεται υδροφόρος ορίζοντας και η στάθμη του κυμαίνεται κατά τη διάρκεια του έτους. Επί πολλά χρόνια επικρατούσε η αντίληψη ότι η κίνηση του νερού διαμέσου του εδάφους και των πετρωμάτων μέχρι να συναντήσει τον υδροφόρο ορίζοντα και να τον εμπλουτίσει, ήταν αρκετή για να το φιλτράρει και να το καθαρίσει. Σήμερα πολλές χημικές ουσίες και φυτοφάρμακα εντοπίζονται πλέον στον υδροφόρο ορίζοντα και στα υπόγεια αποθέματα νερού. Βέβαια, δεν είναι όλα τα υπόγεια ύδατα ρυπασμένα με φυτοφάρμακα καθώς ο βαθμός ρύπανσης εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως το βάθος στο οποίο εντοπίζεται ο υδροφόρος ορίζοντας, το είδος των πετρωμάτων και η σύσταση του εδάφους πάνω από αυτόν.
Τα επιφανειακά ύδατα είναι το νερό που βρίσκεται αποθηκευμένο σε υδατοσυλλογές (φυσικές ή τεχνητές λίμνες, υγρότοπους, κανάλια) ή ρέει στην επιφάνεια του εδάφους σε ποτάμια ή ρυάκια.
Το επιφανειακό νερό συνδέεται άμεσα τόσο με το υπόγειο νερό όσο και με το νερό της ατμόσφαιρας, διαπερνώντας το έδαφος και εμπλουτίζοντας τον υδροφόρο ορίζοντα, ενώ ταυτόχρονα, μέσω της εξάτμισης, τροφοδοτεί την ατμόσφαιρα με υγρασία. Με τον τρόπο αυτό τα χαρακτηριστικά του καθώς και οι πιθανοί ρύποι του από φυτοφάρμακα και άλλες χημικές ουσίες μεταφέρονται σε μεγάλες αποστάσεις, διαμορφώνοντας την ποιότητα των απομακρυσμένων αποθεμάτων νερού.
Τροφική αλυσίδα
Οι ζωντανοί οργανισμοί παίζουν σημαντικό ρόλο στην πορεία ενός φυτοφαρμάκου στο περιβάλλον. Αυτό είναι ιδιαίτερα σοβαρό στις περιπτώσεις ζωντανών οργανισμών που έχουν την τάση να συσσωρεύουν στο σώμα τους το φυτοφάρμακο. Ως παράδειγμα μπορεί να θεωρηθούν τα φυτοφάρμακα με μεγάλη διαλυτότητα στο νερό και οι οργανισμοί που ζουν στο νερό.
Από τη στιγμή που το φυτοφάρμακο συσσωρεύεται στο σώμα του οργανισμού αυτού, οι συγκεντρώσεις του αυξάνονται με το χρόνο. Αν αυτός ο οργανισμός καταναλωθεί από έναν άλλο ανώτερο στην τροφική αλυσίδα οργανισμό, που και αυτός έχει την ικανότητα να συσσωρεύει τις ουσίες αυτές, είναι κατανοητό ότι οι συγκεντρώσεις των βλαβερών ουσιών του φυτοφαρμάκου θα είναι πολλαπλάσιες στον τελικό καταναλωτή, σε σχέση με αυτές που αρχικά ήταν διαλυμένες στο νερό.
Το φαινόμενο της βιοσυσσώρευσης
Τα επίπεδα των φυτοφαρμάκων στο σώμα των ψαριών, π.χ., είναι δεκάδες έως εκατοντάδες φορές πολλαπλάσια από τις αρχικές τιμές των φυτοφαρμάκων στο νερό που αυτά ζουν. Η διεργασία αυτή ονομάζεται βιοσυσσώρευση και είναι το φαινόμενο κατά το οποίο η συγκέντρωση μιας χημικής ουσίας αυξάνεται με γεωμετρικό ρυθμό στην τροφική αλυσίδα, με τελικό αποτέλεσμα την πρόκληση βλάβης στον οργανισμό που βρίσκεται στην κορυφή ή υψηλά στην αλυσίδα αυτή. Κλασικό παράδειγμα αυτής της ζημίας είναι η περίπτωση της δραματικής μείωσης ενός πληθυσμού ψαροφάγου πτηνού, λόγω προβλήματος στην αναπαραγωγή του και συγκεκριμένα στην αντοχή του κελύφους των αβγών που γεννούσαν τα θηλυκά, εξαιτίας της βιοσυσσώρευσης των εντομοκτόνων στον οργανισμό τους, που προέρχονταν από την κατανάλωση μολυσμένων ψαριών, χωρίς όμως τα ψάρια να εμφανίζουν κάποιο πρόβλημα στην υγεία τους ή στο βιολογικό τους κύκλο.
Τελικός αποδέκτης ο άνθρωπος
Φυσικά, αυτή η βιοσυσσώρευση που παρατηρείται στα είδη που καταλαμβάνουν τις υψηλές θέσεις στην τροφική αλυσίδα, όπως είναι τα αρπακτικά, τα ψάρια, τα κτηνοτροφικά ζώα και τα άγρια θηράματα, συμβαίνει και σε μας τους ανθρώπους οι οποίοι ανήκουμε στους τελικούς καταναλωτές ζωικών προϊόντων και συσσωρεύουμε στο σώμα μας διάφορες χημικές ουσίες που προσλαμβάνουμε με την τροφή μας.
Είναι φανερό ότι μόνο η σωστή και όχι η ανεξέλεγκτη χρήση των φυτοφαρμάκων μπορεί να προστατέψει τόσο το περιβάλλον όσο και την υγεία μας, με δεδομένο ότι η πορεία, η αντοχή και η παραμονή των διάφορων φυτοπροστατευτικών χημικών προϊόντων στο περιβάλλον και στην τροφική αλυσίδα δεν είναι ακόμη απολύτως γνωστή και διερευνημένη. Ας μην ξεχνάμε ότι ίχνη του απαγορευμένου εντομοκτόνου DDT, του οποίου η χρήση έχει απαγορευτεί εδώ και αρκετές δεκαετίες, συνεχίζουν να εντοπίζονται και σήμερα τόσο στους ιστούς πολλών αγρίων ζώων όσο και στο μητρικό γάλα των μητέρων που θηλάζουν.
Σύνεση και υπευθυνότητα
Η σύνεση, η σοβαρότητα και η υπευθυνότητα απέναντι σε κινδύνους οι οποίοι, όταν αναφερόμαστε σε φυτοπροστατευτικές ουσίες, δυστυχώς δεν είναι άμεσα ορατοί, από τα άτομα που δραστηριοποιούνται στη φύση, είτε αυτοί είναι επαγγελματίες, παραγωγοί, είτε άτομα που απλώς δραστηριοποιούνται «ερασιτεχνικά» στην ύπαιθρο, είναι πράγματι ο μόνος τρόπος για να τεθεί φρένο στην υποβάθμιση της ποιότητας του περιβάλλοντος και να εξασφαλιστεί μια καλύτερη ποιότητα ζωής, τόσο για τους ανθρώπους όσο και για τα υπόλοιπα έμβια όντα.
Γεωπόνου – Ιχθυολόγου PhD
