Ένας εγχάρακτος σταυρός στον φλοιό μιας γέρικης βελανιδιάς στο ιερό δάσος της Βίτσας εκπληρώνει ένα τάμα στον Άγιο Νικόλαο, στον οποίο είναι αφιερωμένη η εκκλησία που βρίσκεται σε μικρή απόσταση… Οι ιεροί φυσικοί τόποι έχουν ιδιαίτερη αξία για τους κατοίκους και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην διατήρηση της βιοποικιλότητας. Τα νέα επιστημονικά δεδομένα που δημοσιεύθηκαν προέρχονται από την Ήπειρο καθώς μία μεγάλη ομάδα ερευνητών επέλεξε κυρίως την Κόνιτσα και το Ζαγόρι, όπου υπάρχουν πολυάριθμα δάση που έχουν διατηρηθεί προστατευόμενα μέσω της θρησκείας για εκατοντάδες χρόνια.
Ο επιστημoνικά υπεύθυνος του προγράμματος καθηγητής John Halley επισημαίνει ότι «για να μπορέσουν να προσφέρουν τις σημαντικές οικοσυστημικές υπηρεσίες τους, είναι προτιμότερο οι ιεροί φυσικοί τόποι μικρής έκτασης να ενταχθούν σε δίκτυα θεσμοθετημένων περιοχών διατήρησης», ενώ η ερευνήτρια και μέλος της ομάδας Καλλιόπη Στάρα συμπληρώνει ότι «έχει καθοριστική σημασία να είναι η διαχείριση συμμετοχική και να βασίζεται στη συνεργασία της επιστημονικής με τις τοπικές κοινότητες».
Πρόκειται για μία εκτενή καταγραφή των δέντρων και δασών, η οποία συνοδεύεται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό ενώ παρουσιάζονται και αξιόλογα στοιχεία της λαογραφίας και της πολιτιστικής παράδοσης.
Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρουσιάζονται στην έρευνα, στην Ήπειρο, η ηλικία των γηραιότερων δέντρων υπολογίζεται ότι ξεπερνά τα 800 έτη και αφορά σε μαυρόπευκα (Pinus nigra) που φύονται στη Βάλια Κάλντα (Touchan et al. 2012).
Το 1981, ένας Αμερικάνος βοτανικός, ο P.J. Kuniholm, υπολόγισε την ηλικία μιας λευκόδερμης πεύκης ή αλλιώς ρόμπολου (Pinus heldreichii), πάνω από το χωριό Κρανιά των Γρεβενών, σε 725 έτη (Κασσιός 1982).
Επιπλέον, εντός των Εθνικών Πάρκων Βίκου Αώου και Πίνδου φύονται ορισμένες άρκευθοι που ηλικία τους ξεπερνά τα 400 έτη (Σαρρής 2008).
Τέλος από τη δεντροχρονολόγηση στο πλαίσιο του προγράμματος ΘΑΛΗΣ – SAGE βρέθηκαν δέντρα που η ηλικία τους ξεπερνά τα 300 έτη στο Μεσοβούνι, στη Βωβούσα, στο Καπέσοβο, στο Παλιοσέλι και στη Βίτσα (Κυπαρίσσης κ.α., αδημοσίευτα δεδομένα).
Ο χιλιόχρονος πλάτανος του Ντομπρίνοβου (Ηλιοχωρίου)
Στην πλατεία του Ηλιοχωρίου, δεσπόζει ο γεροπλάτανος. Άλλοι λεν πως είναι χιλιόχρονος, άλλοι 600 χρόνων. Ένα κλωνάρι του είναι καμένο από την πυρκαγιά που ‘βαλαν οι Γερμανοί. Το ύψος του φτάνει σήμερα τα 60-70 μέτρα και η περίμετρος του κορμού του τα 10 μέτρα…
Στη σκιά αυτού του πλατάνου, κάθισε ο Κοσμάς, που γύρισε όλη την Ήπειρο διδάσκοντας το χριστιανικό πληθυσμό να μην τουρκέψει και να χτίζει σχολεία αντί εκκλησίες, γιατί τα σχολεία χρειάζονται περισσότερο. Τα λόγια αυτά τα είπε εκεί στο θεόρατο αιωνόβιο πλάτανο, που κρύβει στα σπλάχνα του τα παλιά μυστικά του Ντομπρίνοβου.
Άγρια κυπαρίσσια, βελανιδιές, ελάτη, ιπποκαστανιές, κουτσουπιές, μαύρη πεύκη, οξυές, πλατάνια, σφένδαμο, φλαμουριά, φτελιά, είναι ορισμένα μόνο από τα αιωνόβια είδη που καταγράφηκαν από την ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Έτσι επιλέχθηκαν και παρουσιάζονται, εντυπωσιακά δέντρα και δάση του Ζαγορίου και της Κόνιτσας, τα οποία συγκαταλέγονται ανάμεσα στα παλαιότερα της χώρας μας και της Ευρώπης.
Το δάσος της Αγίας Παρασκευής στη Βωβούσα είναι αφιερωμένο στο εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής. Bρίσκεται στην κορυφή του ομώνυμου λόφου και γιορτάζει στις 26 του Ιούλη. Εκεί απαντούν κάποια από μεγαλύτερα μαυρόπευκα της Πίνδου και πολλά δέντρα που πεθαίνουν με φυσικό τρόπο από βαθιά γηρατειά. Είναι ένα από τα πιο καλοδιατηρημένα δάση της ευρύτερης περιοχής. Θα σας οδηγήσει εκεί ένα μονοπάτι που ξεκινά από το πέτρινο γεφύρι της Βωβούσας. Το δάσος απέχει περίπου μισή ώρα από το χωριό.
Το δάσος του Αγίου Νικολάου στα Λιβαδάκια της Βίτσας είναι αφιερωμένο στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου και γιορτάζει στις 20 Μαΐου. Σύμφωνα με προφορικές παραδόσεις, η εκκλησία αυτή ήταν κάποτε η κεντρική εκκλησία ενός παλιού οικισμού που εγκαταλείφθηκε, όταν οι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στη σημερινή Άνω Βίτσα. Είναι ένα ανοιχτό δρυοδάσος που αποτελείται από διαφόρων ειδών βελανιδιές και περιστασιακά βόσκεται. Θα το βρείτε στο δρόμο που οδηγεί από τα Γιάννενα προς τη Βίτσα, λίγο μετά τη διασταύρωση για Τσεπέλοβο. Υπάρχει πινακίδα δεξιά με την ένδειξη «Άγιος Νικόλαος». Χωματόδρομος μικρότερος του ενός χιλιομέτρου φτάνει ως το εκκλησάκι.
Το δάσος της Γραδίστας στο Καπέσοβο είναι αφιερωμένο στον κεντρικό ναό του Αγίου Νικολάου. Το 1860, η Κοινότητα Καπεσόβου αποφάσισε να χρησιμοποιήσει μέρος του δάσους για την κατασκευή της Πασχαλείου Σχολής. Παρόλα αυτά πολλά υπερήλικα δέντρα, κυρίως αιωνόβιες βελανιδιές και σφεντάμια, διατηρούνται ακόμη στη Γραδίστα. Θα τα συναντήσετε αν ακολουθήσετε το κυκλικό μονοπάτι διάρκειας δυόμισι ωρών και τις πινακίδες που έχει τοποθετήσει ο πολιτιστικός σύλλογος του Καπεσόβου «Ο Αλέξης Νούτσος».
Το δάσος της Παναγίας της Αηδονολαλούσας στο Αηδονοχώρι, ή σύμφωνα με το παλιό όνομα «η Παναγία στο Κουρί», είναι αφιερωμένο στο εκκλησάκι της Παναγίας. Εκεί θα συναντήσετε γιγάντιες βελανιδιές, αλλά και υπεραιωνόβια σφεντάμια, οστρυές και κουτσουπιές. Σας προτείνουμε να το επισκεφτείτε την άνοιξη, όταν οι κουτσουπιές είναι ανθισμένες. Το δάσος βρίσκεται στα αριστερά της διαδρομής Ιωαννίνων-Μπουραζανίου, είναι περίπου τέσσερα χιλιόμετρα πριν τη γέφυρα του ποταμού και έχει πρόσβαση με χωματόδρομο.
Το δάσος πάνω από το Γρεβενίτι είναι ένα από τα μεγαλύτερα και πιο καλοδιατηρημένα ιερά δάση του Ζαγορίου και ένα από τα εντυπωσιακά δάση οξυάς της ευρύτερης περιοχής. Είναι δάσος προστατευτικό, προστατεύει δηλαδή τον οικισμό από κατολισθητικά φαινόμενα. Προφορικές παραδόσεις αναφέρουν ότι εφτά, ή σύμφωνα με άλλους δώδεκα παπάδες «αφόρισαν» το δάσος, ώστε να το προστατέψουν από εν δυνάμει παραβάτες που θα επιχειρούσαν να το κόψουν. Ένα μικρό μονοπάτι που ξεκινά από τη Βρύση του Λιάσου οδηγεί στην καρδιά του δάσους.
Το δάσος πάνω από το Παλιοσέλι είναι επίσης ένα από τα μεγαλύτερα και πιο καλοδιατηρημένα ιερά δάση της επαρχίας της Κόνιτσας. Αποτελείται από μαυρόπευκα και βελανιδιές κι είναι δάσος προστατευτικό, προστατεύει δηλαδή τον οικισμό από πτώσεις βράχων. Αν ανηφορήσετε από το εκκλησάκι του Αγίου Δημητρίου, κοντά στο κοιμητήριο του χωριού προς το βουνό, θα συναντήσετε το ορειβατικό μονοπάτι που θα σας οδηγήσει ακριβώς πάνω από τις απότομες πλαγιές όπου βρίσκεται το δάσος.
Θαλερά πλατάνια κοσμούν τις περισσότερες πλατείες των χωριών της Ελλάδας. Ο μεγαλύτερος σε διαστάσεις πλάτανος στο Ζαγόρι, είναι αυτός στην κεντρική πλατεία του Ηλιοχωρίου (διάμετρος 3,18 μέτρα). Τον ακολουθούν σε διαστάσεις τα πλατάνια του Διλόφου, του Μανασσή και των Νεγάδων. Αντίστοιχα, στα χωριά της Κόνιτσας, ένας πλάτανος που συντρόφευε μια εκκλησία που δεν υπάρχει πλέον στο Δίστρατο, χαμένος σήμερα μέσα σε πυκνή βλάστηση, είναι από τους μεγαλύτερους που καταφέραμε να εντοπίσουμε (διάμετρος 2,37 μέτρα). Τον ακολουθούν σε διαστάσεις τα πλατάνια της παλιάς και της νέας πλατείας του Παλιοσελίου. Η πετρόχτιστη πλατεία της Καλουτάς, στη βόρεια πλευρά του Μιτσικελίου, εκτός από τα χαρακτηριστικά πλατάνια προσφέρει τη δυνατότητα ενός βασικού μαθήματος βοτανικής, καθώς εδώ έχουν φυτευτεί επίσης δυο ιπποκαστανιές, ένα έλατο κι ένα μαυρόπευκο, δηλαδή τέσσερα δείγματα των κύριων δασικών ειδών της περιοχής.
Επιπλέον, υπάρχουν πλατάνια με ιδιαιτερότητες, όπως ο πλάτανος που φιλοξενεί στα κλαδιά του ένα ολόκληρο καμπαναριό στους Πάδες, ο πλάτανος με το αναρτημένο ποίημα στα Άνω Πεδινά, ο πλάτανος που πρωταγωνιστεί στο «Άξιον Εστί» του Φρίξου Τζιόβα, στους Ασπράγγελους. Ακόμη, υπάρχουν πλατάνια με ημερομηνία φύτευσης, που μας επιτρέπουν να υπολογίσουμε με ακρίβεια την ηλικία τους στο Αηδονοχώρι, στο Κουκούλι, στο Μονοδένδρι και στο Καπέσοβο.
Η δεντροχρονολόγηση κάποιων υπερηλίκων δέντρων είναι συχνά αδύνατη. Ωστόσο, η σύνδεση με ιστορικά γεγονότα μας δίνει ενδείξεις για την ηλικία κάποιων, όπως αυτά κάτω από τα οποία μίλησε ο Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779) στις περιοδείες του στην Ήπειρο. Προφορικές παραδόσεις συνδέουν, για παράδειγμα, τον Πατροκοσμά με τη βελανιδά του Αϊ Θανάση στην Αρίστη, τις μεράντζες (οστρυές) του Άϊ Γιώργη στη Λάιστα, τα σφεντάμια των Αγίων Ταξιαρχών στα Κάτω Πεδινά, μια βελανιδιά στα Άρματα και ένα γιγάντιο μαυρόπευκο στη Σμίξη.
Ξωκλήσια με τα αιωνόβια δέντρα τους είναι απαραγνώριστες μορφές των πολιτισμικών τοπίων της χώρας. Συχνά το δέντρο φιλοξενεί την καμπάνα, ενώ το όνομα της Άγιας μορφής, στην οποία είναι αφιερωμένο το ξωκλήσι, ονοματίζει, ευλογεί κι ημερώνει τον τόπο γύρω του. Αναζητήστε τέτοιους ιδιαίτερους τόπους ηρεμίας και γαλήνης στην Αγία Παρασκευή στο Βρυσοχώρι, στη Μεταμόρφωση του Σωτήρα στο Μονοδένδρι, στους Άγιους Ανάργυρους στο Τσεπέλοβο, στην Παναγία στους Νεγάδες, στο Ελεύθερο, στο Γαναδιό και στον Άγιο Αθανάσιο στην Κόνιτσα.
