Είναι γνωστές οι επιπτώσεις των ακραίων καιρικών φαινομένων σε όλο τον πλανήτη. Για τα πουλιά και τους βιοτόπους τους, οι απότομες κλιματικές αλλαγές και η καταστροφική επέμβαση του ανθρώπου φαίνεται πως είναι καθοριστικές…
Τα τελευταία 25 χρόνια τα ακραία καιρικά φαινόμενα εμφανίζονται ολοένα και πιο συχνά. Εκτεταμένες φονικές πλημμύρες καθώς και δριμύ κύμα ψύχους σάρωσαν πρόσφατα πολλές περιοχές του πλανήτη μας. Στη χώρα μας, ο φετινός χειμώνας χαρακτηρίστηκε ως ο χειμώνας των ρεκόρ, με πολύ χαμηλές θερμοκρασίες το πρώτο δεκαήμερο του Φεβρουαρίου, πλημμύρες, ισχυρούς νοτιάδες που σάρωσαν στο πέρασμά τους από δέντρα μέχρι αυτοκίνητα και προκάλεσαν στις ελληνικές θάλασσες κύματα τα οποία έφθασαν τα έξι μέτρα.
Οι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι οι αλλαγές στη συχνότητα των ακραίων φαινομένων είναι συνέπεια και απόδειξη των κλιματικών αλλαγών που συντελούνται.
– Το «φαινόμενο του θερμοκηπίου» είναι ένας από τους βασικότερους παράγοντες αποσταθεροποίησης της ατμόσφαιρας, που συμβάλλει στη δημιουργία βραχυπρόθεσμα «ακραίων καιρικών φαινομένων», ενώ μακροπρόθεσμα στην ανύψωση της στάθμης της θάλασσας.
– Επίσης, η αραίωση του όζοντος συντελεί στη δημιουργία ατμοσφαιρικών διαταραχών και κατά συνέπεια στη μεταβολή του κλίματος με απρόβλεπτα φαινόμενα (πλημμύρες, καύσωνες κ.λπ.).
Αναμφισβήτητα, το κλίμα επηρεάζει σημαντικά τόσο τον άνθρωπο όσο και το φυσικό περιβάλλον. Οι επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών εξαρτώνται τόσο από το μέγεθος και την ταχύτητα της αλλαγής, όσο και από το πόσο εύκολα ο πλανήτης μπορεί να προσαρμοστεί και να αντεπεξέλθει στις νέες συνθήκες.
Όσον αφορά τους πληθυσμούς των πουλιών, η αλλαγή του κλίματος μπορεί να έχει τόσο άμεσες όσο και έμμεσες επιπτώσεις.
Επίδραση των κλιματικών αλλαγών στη θνησιμότητα και τη γεωγραφική εξάπλωση των πτηνών
Η θνησιμότητα των ενηλίκων ατόμων, λόγω ακραίων καιρικών συνθηκών, είναι μία από τις άμεσες επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών στους πληθυσμούς των πουλιών. Επίσης, η θνησιμότητα των εμβρύων και των νεαρών ατόμων προκαλείται από την έκθεσή τους στα ακραία καιρικά φαινόμενα, την έλλειψη τροφής ή την καταστροφή των φωλιών. Για τα αποδημητικά, η θνησιμότητα των ενηλίκων ατόμων, λόγω άμεσων επιπτώσεων, είναι σπάνια κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής τους περιόδου, ενώ παρατηρείται κυρίως κατά τη διάρκεια της μετανάστευσης ως αποτέλεσμα των δυσμενών χειμερινών συνθηκών.
Παράλληλα, οι κλιματικές συνθήκες επηρεάζουν άμεσα τη γεωγραφική εξάπλωση των πουλιών. Τα αποδημητικά είδη συναντώνται σε πολλές περιοχές του πλανήτη κατά την πορεία της ζωής τους, ενώ τα ενδημικά περιορίζονται σε μια μικρότερη ποικιλία κλιματικών συνθηκών. Ανάλογοι είναι και οι μηχανισμοί προσαρμογής που αναπτύσσουν τα πουλιά των δύο παραπάνω κατηγοριών (αποδημητικά και ενδημικά) για την επιβίωση και την αναπαραγωγή τους.
Κλιματικές αλλαγές και αναπαραγωγή
Πέρα από την άμεση επίδραση του κλίματος στα πουλιά (αντοχή στις θερμοκρασίες και τις βροχοπτώσεις), το κλίμα επηρεάζει και έμμεσα τα πουλιά, μέσω των επιπτώσεών του στους βιοτόπους και κατ’ επέκταση στα τροφικά τους διαθέσιμα.
Μία από τις έμμεσες επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος στα πουλιά είναι η έναρξη της περιόδου φωλεοποιήσης νωρίτερα την άνοιξη. Τα πουλιά απαιτούν συγκεκριμένες περιβαλλοντικές συνθήκες για να επιβιώσουν και να μεγαλώσουν τα μικρά τους. Η θερμοκρασία αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους για τα πουλιά δείκτες του χρόνου διαθεσιμότητας της τροφής για τα νεαρά και καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την έναρξη της φωλεοποίησης. Πολλά πουλιά τρέφουν τα μικρά τους με έντομα και πρέπει να υπολογίζουν το χρόνο εκκόλαψης των αβγών τους έτσι ώστε να υπάρχει αφθονία εντόμων για τους νεοσσούς. Όσο, λοιπόν, οι θερμοκρασίες αυξάνονται, τα πουλιά τείνουν να μετακινούνται νωρίτερα και βορειότερα την άνοιξη για τη φωλεοποίησή τους.
Δεν μπορούμε, βέβαια, να ξέρουμε αν τα πουλιά θα ευνοηθούν από την αλλαγή των κλιματικών συνθηκών. Από τη μια, η έναρξη της φωλεοποίησης νωρίτερα σημαίνει ότι τα πουλιά θα είναι μεγαλύτερα όταν έρθει ο καιρός για να μεταναστεύσουν νοτιότερα, γεγονός που μπορεί να βελτιώσει την ικανότητα επιβίωσης τον πρώτο χειμώνα. Από την άλλη όμως, η αλλαγή του κλίματος μπορεί να επιφέρει ρήξη στο συγχρονισμό του κύκλου ζωής των πουλιών με τη διαθεσιμότητα της τροφής τους. Συγκεκριμένα, ενώ τα πουλιά μπορούν να προσαρμοστούν σε μεγαλύτερες θερμοκρασίες ανά πάσα στιγμή, πετώντας προς βορειότερες περιοχές, η βλάστηση και οι μικροί ζωικοί οργανισμοί που αποτελούν τον κύριο όγκο της διατροφής των πουλιών, μπορεί να χρειαστούν δεκαετίες ή και περισσότερο για να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες
Κλιματικές αλλαγές και μετανάστευση
Η μετανάστευση των αποδημητικών πτηνών είναι μία από τις σημαντικότερες φάσεις του κύκλου της ζωής τους η οποία καθορίζεται από τις κλιματικές συνθήκες. Τα αποδημητικά πουλιά χρειάζονται μεγάλα ενεργειακά διαθέσιμα για να ταξιδεύσουν από και προς τις θέσεις φωλεοποίησης. Επομένως, η έναρξη της μετανάστευσης εξαρτάται από τη διαθέσιμη τροφή η οποία με τη σειρά της εξαρτάται από τις αντίστοιχες καιρικές συνθήκες.
Επίσης, σημαντικό ρόλο στη μετανάστευση των πουλιών παίζουν τόσο οι τοπικές καιρικές συνθήκες όσο και αυτές που επικρατούν στη διαδρομή και στον τόπο προορισμού τους. Κατά τη διάρκεια της μετανάστευσης, οι κρισιμότεροι καιρικοί παράγοντες είναι η κατεύθυνση του αέρα και οι αλλαγές της θερμοκρασίας. Τα πουλιά τείνουν να αποφύγουν το βροχερό και συννεφιασμένο καιρό, την ομίχλη και τους ισχυρούς ανέμους και σταματούν στα μέσα του ταξιδιού τους αν συναντήσουν αντίξοες καιρικές συνθήκες.
Η επίπτωση των κλιματικών αλλαγών στους βιότοπους
Σε μερικές περιπτώσεις ο βιότοπος, από τον οποίο εξαρτώνται τα πουλιά για την εύρεση τροφής και κάλυψης, μπορεί να είναι ευάλωτος λόγω της γεωγραφικής του θέσης. Οι πεδινοί και παράκτιοι βιότοποι μπορεί να καταστραφούν από την προβλεπόμενη ανύψωση της στάθμης της θάλασσας. Η πρόσφατη καταστροφή από το τσουνάμι, που έπληξε της χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας και Ανατολικής Αφρικής, είναι ένα καλό μάθημα για να κατανοήσουμε τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών, ιδιαίτερα στις πεδινές και παράκτιες περιοχές. Η διαφορά των δύο φαινομένων βρίσκεται στη διάρκεια των γεγονότων-επιπτώσεων, όπου στην περίπτωση του τσουνάμι ο ρυθμός ήταν ταχύτατος, ενώ οι επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών είναι πολύ πιο αργές και μακροχρόνιες. Στον απολογισμό των απωλειών του τραγικού τσουνάμι, με σπουδαιότερες βέβαια αυτές των ανθρώπινων ζωών, συμπεριλαμβάνονται και η βίαιη καταστροφή τόσο των δασών της χαμηλής ζώνης, όσο και σημαντικών υγροβιοτόπων. Η εισβολή του αλμυρού νερού στα δασικά εδάφη παρέσυρε την υπάρχουσα βλάστηση και τους μικρούς ζωικούς οργανισμούς. Η εισχώρηση του αλατιού στο έδαφος και η επικάθησή του στα εδαφικά στρώματα έχει ως αποτέλεσμα τη «δηλητηρίαση» των καθαρών υδάτινων αποθεμάτων, με τραγικές συνέπειες για τα είδη της χλωρίδας μακροπρόθεσμα. Επιπλέον, η εξάπλωση των στερεών και υγρών χημικών αποβλήτων που συμπαρασύρθηκαν από τα πλημμυρικά νερά προκάλεσε τη μόλυνση των υδάτινων οικοσυστημάτων της περιοχής με ανάλογες συνέπειες στους φυτικούς και ζωικούς οργανισμούς αυτών.
Παράλληλα με τις πλημμύρες, η ξηρασία αποτελεί βασική απειλή για την εξαφάνιση πολλών υγροβιοτόπων. Αυξημένες θερμοκρασίες σε συνδυασμό με την έλλειψη βροχοπτώσεων μπορεί να προκαλέσουν την αποξήρανση πολλών λιμνών, οι οποίες ήδη είναι εύθραυστα οικοσυστήματα και αποτελούν σπουδαίους σταθμούς των αποδημητικών υδροβίων καθώς και ιδανικό τόπο φωλεοποίησης για πολλά είδη.
Το μέλλον προμηνύεται δυσοίωνο
Τα πουλιά, κατά τη διάρκεια της φυσικής τους εξέλιξης, έχουν προσαρμοστεί στις κλιματικές αλλαγές και αναμφίβολα θα συνεχίσουν να προσαρμόζονται. Όμως οι παλαιότερες συγκριτικά με τις παρούσες και τις προβλεπόμενες κλιματικές αλλαγές διαφέρουν σε δύο βασικά σημεία. Πρώτον, ως προς τη φύση τους, ότι δηλαδή εκδηλώνονται πλέον με πολύ πιο γρήγορους ρυθμούς και δεύτερον, είναι δυστυχώς εμφανής η επέμβαση του ανθρώπου τόσο πάνω στα πουλιά όσο και στην υπόλοιπη παγκόσμια βιοποικιλότητα, εξαιτίας της καταστροφής των βιοτόπων, της αποψίλωσης των δασών, της χημικής μόλυνσης και γενικότερα της σύγχρονης αντιπεριβαλλοντικής του νοοτροπίας.
Οι συνδυαζόμενες επιπτώσεις από την ανθρώπινη «επίθεση» στα φυσικά οικοσυστήματα και την αλλαγή των κλιματικών συνθηκών μπορεί να αποδειχθούν τραγικές όχι μόνο για τα πουλιά και τους βιοτόπους τους, αλλά και για ολόκληρο τον πλανήτη μας.
