5 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΥΝΗΓΙ – ΓΙΑΤΙ ΚΥΝΗΓΑΜΕ;

Του Παναγιώτη Καμπούρογλου

Παρ’ όλη τη ραγδαία ανάπτυξη των επιστημών τα τελευταία χρόνια και την αλματώδη ανάπτυξη της γενετικής, το κυνήγι και τα βαθύτερα αίτια που ωθούν το σύγχρονο άνθρωπο σε αυτό, καλύπτονται ακόμη από ένα πέπλο μυστηρίου. Κανείς δεν μπορεί να απαντήσει με βεβαιότητα σε ένα ερώτημα που, κατά τα άλλα, μοιάζει τόσο φυσικό, αν και είμαι βέβαιος ότι βασανίζει καθημερινά χιλιάδες, αν όχι εκατομμύρια, κυνηγούς. Γιατί λοιπόν κυνηγάμε και τελικά τι είναι το κυνήγι;
Είναι το κυνήγι ένα απλό ανθρώπινο πάθος;

1. Τι είναι το κυνήγι;

Πρόκειται απλά για ένα πάθος όπως η χαρτοπαιξία, η ζήλια, η εκδίκηση, ο έρωτας και τόσα άλλα από αυτά που βασανίζουν χιλιάδες ανθρώπους, το οποίο μας τυφλώνει και δεν μπορούμε να δούμε την αλήθεια; Ο κυνηγός μπορεί συχνά να συμπεριφέρεται και να μοιάζει με έναν παθιασμένο άνθρωπο και το κυνήγι πολλές φορές μπορεί να πάρει τη μορφή και την ένταση του πάθους. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις των οικογενειών που έχουν διαλυθεί εξ αιτίας του, ούτε είναι ασήμαντος ο αριθμός των ανθρώπων που τους απορρόφησε τόσο πολύ που έχασαν κάθε άλλο ενδιαφέρον από τη ζωή τους. Ωστόσο, τα παράδοξα που συνοδεύουν το κυνήγι δεν θα μπορούσαν να εξηγηθούν με έναν τόσο απλοϊκό συλλογισμό.

Οι ρίζες του κρύβονται στο ασυνείδητο

Τα πάθη είναι φορτισμένες με ενέργεια παρορμήσεις που δίνουν νόημα στις ζωές των ανθρώπων και είναι εξαιρετικά ισχυρά συναισθήματα, πλην όμως είναι κοινά για όλους τους ανθρώπους και δεν αφορούν μια μικρή μειοψηφία αυτών, δεν αφορούν δηλαδή μόνον τους κυνηγούς. Είναι επίσης παρορμήσεις που δεν κρύβουν κάποια βαθιά ριζωμένη στον άνθρωπο κινητήρια δύναμη, όπως νομίζω ότι όλοι οι κυνηγοί θα συμφωνήσουν ότι κρύβει το κυνήγι. Επιπρόσθετα, το κυνήγι μπορεί να πάρει πολύ πιο ήπιες μορφές από αυτές του πάθους ή ακόμη και να εξαφανισθεί για κάποιους ανθρώπους που άλλοτε το λάτρεψαν, αλλά με το πέρασμα των χρόνων έπαψαν πια να το επιζητούν. Σε κάθε περίπτωση είναι νομίζω προφανές ότι το κυνήγι, αν και μπορεί να πάρει μια τέτοια μορφή, εντούτοις δεν είναι ένα απλό πάθος, όπως τόσα άλλα, αλλά κάτι πολύ περισσότερο, κάτι ανεξιχνίαστο που οι ρίζες του πιθανότατα κρύβονται βαθιά σε αυτό που πολλοί ονομάζουνε «σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού», δηλαδή στο ίδιο το ασυνείδητο του ανθρώπου.

2. Μήπως είναι άθλημα;

Αυτή είναι και η μόνη λογική εξήγηση που μπορεί να δοθεί στην ανικανότητα όλων και πρωτίστως των ίδιων των κυνηγών να εξηγήσουν με τη λογική και την επιστήμη τα αίτια που τους ωθούν σε αυτήν τους την πράξη. Οι εξηγήσεις που κατά καιρούς έχουν δοθεί εδώ και τουλάχιστον 2500 χρόνια, από την εποχή των αρχαίων ελλήνων, είναι περιφραστικές και αόριστες, συνήθως αναφέρονται σε παράπλευρα οφέλη του κυνηγίου (το κυνήγι είναι ένα εξαιρετικό γύμνασμα των νέων, ένα άθλημα, ένα σπορ, ένας τρόπος ζωής κ.τ.λ) και πολλοί απέχουν από το να πείσουν πρώτα πρώτα τους ίδιους τους κυνηγούς και ύστερα την κοινωνία. Κι είναι φυσικό να μην μπορείς να δώσεις μια πειστική απάντηση για τον καθένα όταν δεν ξέρεις, ούτε ο ίδιος, τα βαθύτερα αίτια που σε ωθούν στο να κυνηγάς.

Το μεγαλύτερο παράδοξο

Το κυνήγι μπορεί να ήταν κάποτε ένα άθλημα στο πλαίσιο της ηθικής μιας άλλης εποχής, ειδικά όπως το ασκούσαν οι αρχαίοι έλληνες, οι οποίοι συχνά έδιναν μια αμφιλεγόμενη μάχη σώμα με σώμα με τα άγρια θηρία, δεν ήταν σίγουρα όμως ένα σπορ για τους κατοίκους της Μάνης, που εξασφάλιζαν με αυτό το κρέας της οικογενείας τους, ούτε βέβαια μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι το κυνήγι είναι σήμερα ένα σπορ για τόσους χιλιάδες κυνηγούς, δεδομένου ότι η θανάτωση του άγριου ζώου αποτελεί και το μεγαλύτερο παράδοξο που εξ ορισμού δεν συνάδει με την έννοια του αθλήματος σε καμία σύγχρονη κοινωνία. Κι η θανάτωση του άγριου ζώου είναι και η πράξη που δημιουργεί και τα μεγαλύτερα προβλήματα στην ερμηνεία του κυνηγίου και στην προσπάθεια κατανόησης των αιτιών που ωθούν τον άνθρωπο σε αυτό. Ωστόσο, χωρίς το θάνατο του θηράματος δεν νοείται κυνήγι και χωρίς τη βαθύτερη επιθυμία του ανθρώπου να σκοτώσει το θήραμα δεν νοείται κυνηγός. Τι είναι λοιπόν το κυνήγι, είναι μια έμφυτη και τυφλή δίψα για αίμα, μια ανομολόγητη επιθυμία του ανθρώπου να σκοτώσει; Κι επειδή δεν μπορεί να σκοτώσει ανθρώπους, γιατί φοβάται τις συνέπειες της πράξης του σε μια οργανωμένη κοινωνία, σκοτώνει ζώα;

3. Κυνηγάμε γιατί επιθυμούμε να σκοτώσουμε;

Ασφαλώς και όχι, αν και αξίζει εδώ να αναφέρουμε ότι αυτή η αντίληψη ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη μέχρι τα μισά του αιώνα του πέρασε, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Μια αντίληψη φανερά επηρεασμένη από τον Χομπς που ήθελε «τον πόλεμο των πάντων κατά πάντων» να κυριαρχεί της γήινης ζωής και τον άνθρωπο ένα διψασμένο για αίμα ζώο που κουβαλούσε τα υποτιθέμενα άγρια και κτηνώδη ένστικτα των προγόνων του. Αυτή η θέση, που ταύτιζε το κίνητρο του κυνηγού με την ευχαρίστηση στο φόνο του θηράματος, είχε ένα ισχυρό επιστημονικό ρεύμα να τη στηρίζει (Φρόιντ, Λόρεντζ και άλλοι) και για πολλές δεκαετίες αποτελούσε αντικείμενο ενός διεθνούς διαλόγου με εκατέρωθεν επιχειρήματα. Μέχρι που οι τελευταίες ανακαλύψεις των επιστημόνων για τον προϊστορικό άνθρωπο και τη ζωή του έδειξαν ακριβώς το αντίθετο. Ότι δηλαδή οι προϊστορικοί κυνηγοί, αλλά και οι πρωτόγονοι λαοί που ζούσαν και ανακαλύφθηκαν σε διάφορες περιοχές της γης (φυλές της Αφρικής, Αβορίγινοι, φυλές του Αμαζονίου, κ.τ.λ.) ήτανε πολύ πιο «πολιτισμένοι» και φιλειρηνικοί από τους δήθεν πολιτισμένους Ευρωπαίους που τότε σπαράσσονταν από τους παγκόσμιους πολέμους, τους εμφυλίους και το θάνατο.

Η ολοκλήρωση της κυνηγετικής πράξης

Η ανάπτυξη των επιστημών από τότε, των κλάδων της ιατρικής που μελετούσαν τον ανθρώπινο εγκέφαλο, της ψυχολογίας, αλλά και της παλαιοντολογίας και της κοινωνιολογίας έπεισαν και το πλέον κακόπιστο ότι ο άνθρωπος δεν είναι αυτό το διψασμένο για αίμα πλάσμα που κάποτε πολύ πίστευαν. Κατά συνέπεια και το κίνητρο του κυνηγού ασφαλώς και δεν είναι η ευχαρίστηση στο θάνατο του θηράματος και αυτό είναι κάτι που ήδη το γνώριζαν οι κυνηγοί πολύ πριν επικρατήσει και καταρριφθεί η παραπάνω λανθασμένη αντίληψη. Αυτό βέβαια είναι ένα εξαιρετικά λεπτό σημείο αφού δεν νοείται κυνηγός κάποιος που δεν επιθυμεί να σκοτώσει το θήραμά του. Αυτή η επιθυμία του, όμως, δεν θα πρέπει να ταυτίζεται με τη χαρά στη θανάτωση του άγριου ζώου αλλά με τη χαρά για την ολοκλήρωση της κυνηγετικής πράξης, αφού πολλές φορές τη στιγμή της θανάτωσης συνυπάρχουν αντιφατικά συναισθήματα και κατά κανόνα ενοχές γι’ αυτό.
Αυτή η παραδοχή, βέβαια, όχι μόνον δεν αποκλείει αλλά οδηγεί σε ένα άλλο ερώτημα που αναδύεται από όσα προαναφέραμε. Μήπως τελικά το κίνητρο του κυνηγού δεν είναι κάποιου είδους «ένστικτο του θανάτου», όπως το έλεγε ο Φρόιντ, αλλά είναι το ένστικτο του κυνηγού που όλοι κρύβουν μέσα τους αλλά στους υπόλοιπους έχει εκφυλισθεί και ατονήσει;

4. Υπάρχει πράγματι το ένστικτο του κυνηγού;

Αυτή η κεντρική ιδέα αποτέλεσε το πλαίσιο για να γεννηθεί μια άλλη θεωρία, η θεωρία του αταβισμού, από τη λατινική λέξη «ατάβους» που σημαίνει πρόγονος, η οποία ήταν και είναι ακόμη μια διαδεδομένη θεωρία με μερικές εκδοχές της εξαιρετικά ενδιαφέρουσες. Η πιο διαδεδομένη από αυτές τις εκδοχές θεωρεί ότι ο σύγχρονος άνθρωπος κυνηγά κινούμενος από ένα ένστικτο που κουβαλά μέσα του, κληροδότημα από το μακρινό πρόγονό μας, τον προϊστορικό κυνηγό των σπηλαίων, το οποίο εμφανίζεται ή όχι αναλόγως των ερεθισμάτων που θα λάβει ένας άνθρωπος από το περιβάλλον του και τον τρόπο με τον οποίο θα μεγαλώσει. Νομίζω όμως ότι δεν θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν μέσα τους το ένστικτο του κυνηγού, χωρίς να πέσουμε σε μια συνηθισμένη πλάνη από αυτές που πέφτουν όσοι, κινούμενοι από το πάθος τους, τείνουν να θεωρούν τον εαυτό τους και τους ομοίους τους ως τους μόνους υγιείς και μη «εκφυλισμένους». Κάτι τέτοιο θα ήταν λάθος και υπάρχει πλήθος αποδείξεων που δείχνει ότι το ένστικτο του κυνηγού δεν θα μπορούσε να αποδοθεί σε ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα

Όταν μιλάμε για ένστικτο, βέβαια, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι ως ένστικτο οι ειδικοί ορίζουνε μια βαθιά ριζωμένη παρόρμηση του ανθρώπου που εξυπηρετεί τις φυσιολογικές του ανάγκες και στοχεύει στην επιβίωση του είδους. Αναγκαστικά δηλαδή, ακόμη και αν δεχθούμε ότι υπάρχει πράγματι το «ένστικτο του κυνηγίου», τότε αυτό θα πρέπει να συγκριθεί με το ένστικτο της επιβίωσης ή το ένστικτο της αναπαραγωγής, το σεξουαλικό ένστικτο, που υπάρχουν σε όλους. Μιλάμε δηλαδή για κάτι ανυπέρβλητα ισχυρό και καθολικό και με αυτή την έννοια δεν θα ήταν σωστό να πιστέψουμε ότι υπάρχει ένα κυνηγετικό ένστικτο κοινό για κάθε άνθρωπο.

Υπάρχουν εκατομμύρια άνθρωποι που δεν κυνηγούν, ούτε επιθύμησαν να κυνηγήσουν, ούτε κυνήγησαν ποτέ τους εδώ και χιλιάδες χρόνια και υπάρχουν κοινωνίες και κουλτούρες επηρεασμένες από θρησκείες όπως ο Βουδισμός, που δεν επιτρέπουν, ούτε επέτρεπαν ποτέ το κυνήγι, λόγω της πίστης των ανθρώπων στη μετενσάρκωση. Η συντριπτική πλειονότητα των γυναικών, επίσης, ουδέποτε κυνήγησε ούτε επιθυμεί να κυνηγήσει, υποδεικνύοντας μια σαφέστατη διαφορά μεταξύ των δύο φύλων, μια διαφορά που δείχνει αν μη τι άλλο ότι δεν βιώνουν το κυνήγι με τον ίδιο τρόπο τουλάχιστον που οι άνδρες βιώνουν αυτή την εμπειρία. Σε κοινωνίες επομένως όπου κοινωνικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες δεν προήγαγαν το κυνήγι, το κυνήγι σχεδόν εξαφανίσθηκε, γεγονός που δεν θα συνέβαινε βέβαια εάν επρόκειτο για κάποιο υπαρκτό ανθρώπινο ένστικτο. Ο άνθρωπος άλλωστε, συγκρινόμενος με τα υπόλοιπα ζωικά είδη, χαρακτηρίζεται από τους ειδικούς ως ένα είδος προικισμένο με τα λιγότερα ένστικτα, αλλά ταυτόχρονα και με μια ανεπανάληπτη ευφυΐα που τον έκανε κυρίαρχο του πλανήτη. Τα ένστικτά του επομένως δεν είναι ούτε ήταν ποτέ το δυνατό του «όπλο» που τον βοήθησε στον καθημερινό αγώνα του για επιβίωση.

Η θεωρία του αταβισμού

Κατά συνέπεια νομίζω ότι δεν μπορούμε να προσδώσουμε στο κίνητρο που μας ωθεί στο κυνήγι το χαρακτήρα που έχει ένα ένστικτο, και αυτό που απομένει να δούμε είναι μήπως κρύβει κάποια αλήθεια μια άλλη εκδοχή της θεωρίας του αταβισμού που θέλει το κυνήγι ως ένα κατάλοιπο που απέμεινε στο σύγχρονο άνθρωπο από τον μακρινό πρόγονό του. Η λέξη κατάλοιπο όμως εμπεριέχει μια φθίνουσα και παρακμάζουσα πορεία που νομοτελειακά κάποτε θα οδηγήσει σε εξαφάνιση αυτού του χαρακτηριστικού και εν προκειμένω του κυνηγίου. Εάν δεχθούμε, δηλαδή, ότι ο σύγχρονος άνθρωπος ωθείται στο να κυνηγά λόγω κάποιου είδους γονιδιακού υλικού, κάποιου γονιδίου – κατάλοιπου των προγόνων μας, τότε θα πρέπει να δεχθούμε ότι αυτό το γονίδιο που καθόριζε και ήταν υπεύθυνο για την κυνηγετική συμπεριφορά, θα πρέπει να έφθινε στο πέρασμα του χρόνου από τότε που το κυνήγι έπαψε να αποτελεί παράγοντα φυσικής επιλογής και να παίζει καθοριστικό ρόλο για την επιβίωση του είδους μας.

Επομένως, εδώ και τουλάχιστον 11.000 χρόνια, από την εποχή που εμφανίσθηκε η γεωργία και η κτηνοτροφία σε κάποιους λαούς που επικράτησαν από τη Δυτική Περσία και την Ανατολία μέχρι την Ελλάδα, οι κυνηγοί θα έπρεπε να φθίνουν σε αριθμό μέχρι να εξαφανισθούν ή ίσως ακόμη σε κάποιες περιοχές και χώρες, θα έπρεπε να είχαν ήδη εξαφανισθεί. Τίποτε όμως από τα παραπάνω δεν συνέβη. Ούτε νομίζω ότι μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι οι κυνηγοί φθίνουν στις ανεπτυγμένες κοινωνίες με ραγδαίους ρυθμούς, ούτε βέβαια έχουν εξαφανισθεί από κάποια χώρα του κόσμου λόγω αυτής της μείωσης που επιβάλλουν οι νόμοι της φυσικής επιλογής. Επομένως, το βαθύτερο κίνητρο του ανθρώπου για το κυνήγι δεν μπορεί να αποδοθεί, τουλάχιστον ολοκληρωτικά, ούτε σε κάποιο γονίδιο που απέμεινε και μεταδίδεται κληρονομικά από γενιά σε γενιά, ούτε μόνον σε κληρονομικούς παράγοντες.

5. Μήπως ο κυνηγός γίνεται και δεν γεννιέται;

Υπάρχουν και μια σειρά άλλων περιβαλλοντικών παραγόντων που θα πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη εάν θέλουμε να προσεγγίσουμε όσο τον δυνατόν σωστότερα την κυνηγετική συμπεριφορά, όπως και κάθε άλλη ανθρώπινη συμπεριφορά, και οι οποίοι ασφαλώς διαδραματίζουν ένα πολύ σημαντικό ρόλο στο να γίνει κάποιος κυνηγός. Το κυνήγι συνδέεται αναπόσπαστα με την επαφή με τη φύση – μια βαθιά ανθρώπινη παρόρμηση – καθώς και με την περιπέτεια και με την επιδεξιότητα, την προσπάθεια ακόμη και το παιχνίδι, με αποτέλεσμα η γοητεία που ασκεί στο μυαλό ορισμένων παιδιών να είναι καθοριστική για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους και ως ενηλίκων. Ιδιαίτερα οι παιδικές εμπειρίες έχουν μια εξέχουσα βαρύτητα στο να γίνει κάποιος κυνηγός και οι ειδικοί όταν προσπαθούν να εξηγήσουν οποιαδήποτε ανθρώπινη συμπεριφορά προσδίδουν όλο και μεγαλύτερη σημασία σε αυτά τα χρόνια.

Μένουν ακόμα πολλά να απαντηθούν

Παρ’ όλα αυτά, τα ερωτήματα τι είναι το κυνήγι και γιατί κυνηγάμε, αποτελούν πραγματικά τεράστια ερωτήματα που δεν θα μπορούσαν να αποδοθούν μόνο σε περιβαλλοντικούς παράγοντες. Όσοι έχουν βιώσει τα συναισθήματα του κυνηγού γνωρίζουν καλά ότι κάτι βαθύτερο κρύβεται πίσω από αυτή την πράξη τους. Όσες θεωρίες έχουν μέχρι σήμερα διατυπωθεί φαίνεται να κουβαλούν μόνον ένα κομμάτι της αλήθειας.

Η εμπειρία του κυνηγίου και τα συναισθήματα που βιώνει ένας κυνηγός, εξακολουθούν να περιβάλλονται από ένα πέπλο μυστηρίου που η επιστήμονες ακόμη δεν κατόρθωσαν να ξεδιαλύνουν. Ίσως γιατί μέχρι σήμερα κανείς δεν ασχολήθηκε σοβαρά μαζί τους.

Ίσως γιατί απαιτείται συνδυασμένη προσπάθεια πολλών διαφορετικών ειδικοτήτων επιστημόνων για να εξηγηθεί σε βάθος η κυνηγετική συμπεριφορά ή ίσως απλά γιατί η προκατάληψη με την οποία αντιμετωπίζουν το κυνήγι στη σημερινή εποχή πολλοί επιστήμονες, δεν τους επέτρεψε να ψάξουν βαθύτερα ένα τέτοιο θέμα.

Όπως κι αν έχει όμως και επειδή ορισμένες ανακαλύψεις σε πολλούς τομείς των σύγχρονων επιστημών φαίνεται να δίνουν μια άλλη διάσταση στα ερωτήματα που θέσαμε στην αρχή, ίσως είναι καλό να παρουσιάσουμε πολύ σύντομα αυτά τα βήματα που έχουν γίνει, έστω και μέσα από μια σειρά άρθρων, με την ελπίδα κάποιοι άλλοι άνθρωποι, ειδικοί στα θέματα αυτά, να ασχοληθούν στο μέλλον.

Γιατί οι απαντήσεις στο «Γιατί κυνηγάμε» φαίνεται να προϋποθέτουν την κατανόηση της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους, την κατανόηση της προϊστορίας του και όχι της ιστορίας του, προκειμένου να δούμε ξεκάθαρα τον πραγματικό ρόλο που διαδραμάτισε το κυνήγι στη διαμόρφωση της δομής του εγκεφάλου του σύγχρονου ανθρώπου Homo sapiens, στη διαμόρφωση δηλαδή της ίδιας της υπόστασης του ανθρώπου.