Είναι πατρίδα της η Ελλάδα;
Το γεγονός ότι μείγματα από νίτρο, άνθρακα και θειάφι, στοιχεία που αποτελούν βασικά συστατικά της μαύρης πυρίτιδας, μπορούν να παράγουν μηχανικό έργο, ήταν γνωστό στον ελληνικό χώρο ήδη από την αρχαιότητα, ίσως δημιουργήσει νέα δεδομένα για τον τόπο προέλευσής της. Αν κάτι απεχθάνομαι στη ζωή μου είναι τις ακραίες εθνικιστικές απόψεις και αντιλήψεις που με το πρόσχημα της πατριδολατρείας στρώνουν πατριδοκάπηλους δρόμους για την ανάπτυξη του σοβινισμού. Αντίθετα, όταν συναντάω τεκμηριωμένες θέσεις γύρω από το μεγαλείο του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, ακόμη και ντοκουμέντα που υποβοηθούν παρακινδυνευμένες υποθέσεις γύρω από τα όρια του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, αισθάνομαι βαθιά ικανοποίηση, όπως άλλωστε και κάθε Έλληνας.
Μια ερευνητική προσπάθεια
Είναι πολλά χρόνια τώρα που προσπαθώ να ολοκληρώσω ένα σύγγραμμα πάνω στην ιστορία και τις ιδιότητες της πυρίτιδας. Λίγο πριν ολοκληρωθεί, ανακαλύπτω νέα στοιχεία, το αφήνω στην άκρη και το ξαναπιάνω από την αρχή. Η διαδικασία αυτή έχει επαναληφθεί από το 1995 τέσσερεις φορές, χωρίς ποτέ να φτάσει αυτή η προσπάθεια στην έκδοσή της. Ίσως και να μην εκδοθεί ποτέ. Άλλωστε, αν κάτι απολαμβάνει κανείς στη συγγραφή, είναι τη συλλογή στοιχείων, την ανακάλυψη πληροφοριών και την επαφή με τη γνώση των ενδιαφερόντων του. Κύρια πηγή μελέτης μου αποτελούν σ’ αυτή την προσπάθεια βιβλία καθηγητών του Μετσόβιου Πολυτεχνείου για το μάθημα της «Τεχνολογίας των Εκρηκτικών Υλών». Κι όμως, στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης του 1977, του βιβλίου «Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών» του καθηγητή Εμμανουήλ Καμπούρη, που πάντα προσπερνούσα στα γρήγορα για να πάω στις χημικές αντιδράσεις και στους τύπους που με ενδιέφεραν, ανακάλυψα κάποιες υποθέσεις που με εντυπωσίασαν και που θέλησα να μοιραστώ μαζί σας.
«Κεραυνοί του Διός»
Σύμφωνα με τον καθηγητή, η ανακάλυψη ότι μείγματα από νίτρο, άνθρακα και θειάφι (βασικά συστατικά της μαύρης πυρίτιδας), μπορούν να παράγουν μηχανικό έργο, έγινε στον ελληνικό χώρο και μάλιστα σε πολύ προγενέστερους χρόνους. Την ίδια εποχή, σύμφωνα με τον επιστήμονα–συγγραφέα, κατασκευάστηκαν και χρησιμοποιήθηκαν για πολεμικούς σκοπούς εκρηκτικές ύλες που έμειναν στην ιστορία με την ονομασία «Κεραυνοί του Διός».
Γνωστά από την αρχαιότητα
Η υπόθεση του καθηγητή Καμπούρη έχει λίγο πολύ ως εξής: Είναι γνωστό ότι ο ξυλάνθρακας και το θειάφι χρησιμοποιούντο στην αρχαία Ελλάδα σε πολλές εφαρμογές, ενώ το νίτρο, όχι μόνο ήταν γνωστό αλλά παρείχετο σε σημαντικές ποσότητες από τα κοιτάσματα της άμμου. Συνακόλουθα, η ανάμειξη και άλεση αυτών των συστατικών ήταν απλή υπόθεση σε μια ιστορική περίοδο όπου γινόταν παραγωγή μετάλλου. Αφού λοιπόν ήταν εφικτή η παραγωγή εκρηκτικής ύλης την περίοδο εκείνη, μένει να δούμε αν οι περιγραφές του «Κεραυνού του Διός» έχουν ομοιότητα προς την τυπική έκρηξη μειγμάτων νίτρου, άνθρακα και θείου.
Άκρως μυστικό και απόρρητο
Η κατασκευή του «Κεραυνού του Διός» αποδίδεται στη μυθολογία των Τιτανομαχιών, σε ειδικούς «επιστήμονες», τους Κύκλωπες, που τον κατασκευάζουν για τις ανάγκες του Δία. Στα ομηρικά έπη και όχι μόνο, αναφέρονται τα καταστροφικά αποτελέσματα του «Κεραυνού του Διός», περιγράφοντας ισχυρή βροντή, εμφάνιση φλόγας, ανάπτυξη νέφους και διάχυτη οσμή θειαφιού! Μια τυπική, δηλαδή, περιγραφή των αποτελεσμάτων της έκρηξης οποιασδήποτε εκρηκτικής ύλης προερχόμενης από νίτρο, άνθρακα και θείο, που καμία σχέση δεν έχει με τα αποτελέσματα και την περιγραφή του κεραυνού, όπως διαπιστώνει ο καθηγητής, για να προχωρήσει σε μία άλλη υπόθεση: αν η σύνθεση εκρηκτικών υλών αποτελούσε κεκτημένη γνώση της εποχής εκείνης, λογικό ήταν να περιφρουρείται, ως αυστηρά απόρρητο μυστικό, από το ιερατείο, τόσο για να μην παραχωρηθεί η ισχύς του εκρηκτικού ανεξέλεγκτα σε τρίτους, όσο και για να μπορεί να το χρησιμοποιεί το ίδιο, επικαλούμενο την παρουσία των Θεών, ως αρωγών των ανθρώπινων προσπαθειών ή ως τιμωρών.
Ο ρόλος του Μαντείου
Την εποχή εκείνη το ανώτατο ιερατείο ήταν το Μαντείο των Δελφών. Στην περίοδο ακμής του επέβαλε τη βούλησή του και την πολιτική του, ακόμη και πέραν του ελληνικού χώρου. Εκεί, λοιπόν, ο καθηγητής θεωρεί ότι πρέπει να ζητηθούν ενδείξεις χρήσης του «Κεραυνού του Διός». Και βέβαια, η χρήση του θα γινόταν μόνο σε περίπτωση έσχατης ανάγκης ή στην επίκληση του παντοδύναμου προστάτη, προκειμένου να εντυπωσιάσει ή να φοβίσει το δεισιδαίμον πλήθος.
Σε περιπτώσεις εσχάτης ανάγκης
Δύο τέτοιες περιπτώσεις εντοπίζονται στην ιστορία. Περιπτώσεις εσχάτης ανάγκης και κινδύνου. Η πρώτη ήταν η επιδρομή των Περσών με αρχηγία του Ξέρξη και η δεύτερη η επιδρομή των Γαλατών με αρχηγία του Βρέννου. Και στις δύο περιπτώσεις αναφέρεται η χρήση του «Κεραυνού του Διός» για άμυνα του Μαντείου των Δελφών. Οι περιγραφές του Ηρόδοτου και του Πλούταρχου είναι πανομοιότυπες με εκείνες που αναφέρονται στα Ομηρικά έπη. Τα κύρια χαρακτηριστικά της χρήσης του «Κεραυνού του Διός» ήταν και πάλι το καταστροφικό αποτέλεσμα της έκρηξης, η βροντή, η φλόγα, το σύννεφο καπνού και το χαρακτηριστικότερο: η οσμή θειαφιού. Γιατί κυρίως αυτή η οσμή είναι που αποτελεί τη σημαντικότερη ένδειξη ότι ο «Κεραυνός του Διός» δεν ήταν παρά μια εκρηκτική ύλη.
Αποτελεσματική εφαρμογή
Ειδικά στην περίπτωση της εκστρατείας του Ξέρξη, ο «Κεραυνός του Διός» ανατίναξε την πλαγιά της χαράδρας που πέρναγε ο δρόμος προς το Μαντείο των Δελφών, ενώ η φρουρά του Μαντείου παρατάχθηκε κατάλληλα μετά τη «Θεία επέμβαση», προκειμένου να προστατέψει το Μαντείο. Αντίθετα, στην περίπτωση της επιδρομής των Γαλατών, ο «Κεραυνός του Διός» χρησιμοποιήθηκε νύχτα, επέφερε σύγχυση στο εχθρικό στρατόπεδο, έτρεψε σε φυγή τους εχθρούς και έδωσε τη δυνατότητα στους φρουρούς του Μαντείου να τους καταδιώξουν.
Ποια είναι η πατρίδα της;
Οι τεκμηριωμένες στα ιστορικά συγγράμματα απόψεις του καθηγητή Καμπούρη έχουν κατά τη γνώμη μου τεράστια αξία, ιδιαίτερα αν σκεφτεί κανείς ότι η παλιότερη αναφορά σε εκρηκτικά μείγματα νίτρου, άνθρακα και θείου στην Άπω Ανατολή, που οι περισσότεροι θεωρούν ως πατρίδα της μαύρης πυρίτιδας, εμφανίζονται τον 6ο μ.Χ. αιώνα, την εποχή της δυναστείας των Τσαγκ. Στον ελληνικό χώρο, διαπιστωμένη χρήση εκρηκτικών υλών γίνεται το 680 μ.Χ., με την ανακάλυψη του Καλλίνικου, το «υγρό πυρ». Μόνο που το υγρό πυρ, πάντα σύμφωνα με το βιβλίο του καθηγητή Καμπούρη, είχε μεν ανάλογη σύνθεση με τα εκρηκτικά που προέρχονται από σύνθεση νίτρου, άνθρακος και θείου, αλλά ο άνθρακας είχε αντικατασταθεί από ρευστό υδρογονάνθρακα.
Οι τρόποι χρήσης
Δεν είμαι σε θέση να ξέρω πόσο κουραστικό ή ενδιαφέρον είναι αυτό το σημείωμα για τον αναγνώστη. Για μένα προσωπικά, που το πάθος της βλητικής με κάνει να ψάχνω συνέχεια πηγές για την ξεκάθαρη, γνωστή και καταγεγραμμένη πρόσφατη ιστορία της άκαπνης πυρίτιδας, οι αφετηρίες της ανακάλυψης της μαύρης πυρίτιδας, που χάνονται στα βάθη των αιώνων, ασκούν πάντα ακαταμάχητη έλξη. Και βέβαια, ένα άλλο σημαντικό ζήτημα, με έντονες και σαφείς κοινωνιολογικές προεκτάσεις, είναι ο τρόπος που χρησιμοποιήθηκε μέχρι και το 13ο αιώνα μ.Χ. η μαύρη πυρίτιδα από διαφορετικούς λαούς. Από άλλους μόνο για ειρηνική χρήση (γεωλογικές πυροτεχνουργικές εφαρμογές), από άλλους για επεκτατική – επιθετική χρήση και από άλλους αμυντικά, για να προασπίσουν πολιτισμό και ιδεώδη. Γιατί σ’ αντίθεση με πολλούς ερευνητές που κάτω από τον όρο «πολεμική χρήση» παραλείπουν τα κίνητρα και ταυτοποιούν αμυντικές και επιθετικές συμπεριφορές λαών, εγώ πιστεύω ακράδαντα ότι οι εφευρέσεις, οι ιστορικές κοινωνικές ανάγκες και οι εφαρμογές των εφευρέσεων, οδηγούν στην αξιόπιστη και διαλεκτική μελέτη της ιστορίας των λαών.
