Ροφούς συναντάμε, δυστυχώς, και στις ψαραγορές ή στους ψαρομανάβηδες της γειτονιάς, σε ψαροταβέρνες, σε εστιατόρια – ακόμη και σε εκείνα που γνωρίζουν σε βάθος το αντικείμενό τους και θα περιμέναμε να αποφεύγουν τέτοιου είδους ατοπήματα.
Θα έπρεπε να λείπει από τον κατάλογο. Στον Γαστρονόμο έχουμε σταματήσει εδώ και καιρό να δημοσιεύουμε συνταγές με ροφό. Ούτε σούπα, ούτε ροφός με μπάμιες. Ναι, πρόκειται για ένα ψάρι που φημίζεται για τη νοστιμιά του. Όμως βρίσκεται εδώ και καιρό στην «κόκκινη λίστα» ειδών προς εξαφάνιση του IUCN (iucnredlist.org), του Διεθνούς Οργανισμού για την Προστασία της Φύσης. Πράγμα που σημαίνει ότι διατρέχει πολύ μεγάλο κίνδυνο. Ιδίως στη Μεσόγειο το πρόβλημα είναι ακόμα πιο έντονο, σε σημείο που ο ροφός να χαρακτηρίζεται πλέον απειλούμενο είδος. Μπορεί η αλιεία και η διακίνησή του, όταν το μήκος του ξεπερνά τα 45 εκατοστά, να μην απαγορεύεται τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, ωστόσο οι ειδικοί κάνουν ισχυρή σύσταση να αποφεύγουμε την κατανάλωσή του. Οι πιέσεις για αυτό το ευάλωτο είδος μεγαλώνουν. Ο κίνδυνος της εξαφάνισης έρχεται όλο και πιο κοντά. Οι φωνές που επισημαίνουν ότι θα έπρεπε να μην ψαρεύεται και να μην καταναλώνεται πληθαίνουν.
Ένα σημαντικό ψάρι για τη θαλάσσια ζωή
Εντατική αλιεία, κλιματική κρίση και νοοτροπίες που πρέπει να αλλάξουν
Οι αριθμοί είναι αποθαρρυντικοί. «Στη Μεσόγειο τα τελευταία χρόνια οι πληθυσμοί έχουν μειωθεί δραματικά, σχεδόν κατά 90% σε κάποιες περιοχές της», επισημαίνει ο Στέφανος Καλογήρου, επίκουρος καθηγητής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών (Τμήμα Επιστήμης Ζωικής Παραγωγής). Όπως εξηγεί, ο ροφός είναι ένα ψάρι που ζει πολλά χρόνια (μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 60 χρόνια) και που αργεί να φτάσει σε μέγεθος αναπαραγωγικής ωριμότητας, πράγμα που το καθιστά γενικά ευάλωτο. Το γεγονός ότι είναι ερμαφρόδιτο είδος, στη συγκεκριμένη περίπτωση και πρωτόγυνο, παίζει και αυτό τον ρόλο του. Ο ροφός γεννιέται θηλυκός και σε κάποια φάση της ζωής του αλλάζει φύλο και γίνεται αρσενικός. Αναπαραγωγικά ώριμο ως θηλυκό, το ψάρι γίνεται όταν φτάσει κοντά στα 44 εκατοστά, ενώ για να γίνει αρσενικό πρέπει να μεγαλώσει κι άλλο. Έχει αποδειχθεί ότι το μέγεθος στο οποίο ο ροφός φτάνει την αναπαραγωγική ωριμότητα ως αρσενικό είναι, για ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, τα 80 εκατοστά. «Όπως καταλαβαίνει κανείς, το όριο των 45 εκατοστών που ορίζει η νομοθεσία δεν είναι επαρκές. Ουσιαστικά ψαρεύουμε και αφαιρούμε από το σύστημα όλα τα μεγάλα αρσενικά, οπότε πώς θα συνεχιστεί η επόμενη γενιά;», λέει.
Η εντατική αλιεία είναι η κύρια απειλή για τον ροφό που, μάλιστα, λόγω της δυσκολίας στο ψάρεμά του, θεωρείται «τρόπαιο» από τους ψαράδες. Το γεγονός ότι πιάνεται δύσκολα και όχι συχνά λόγω της μείωσης του πληθυσμού του είδους, έχει ανεβάσει επίσης την αξία του στα εστιατόρια, που τον θεωρούν ψάρι πρώτης κατηγορίας, το «κυνηγάνε» και το διαφημίζουν. «Σε πολλές περιοχές, όπως και στην Αθήνα, βλέπουμε να υπάρχει ροφός στο μενού. Ακόμα και στο TikTok και σε άλλα social media βλέπω διάφορα εστιατόρια να ποστάρουν ότι έχουν ροφό και, κάποιες φορές μάλιστα ακόμα και “μωράκια” και να τα πλασάρουν ως λιχουδιά. Όταν ένα ψάρι το οποίο φτάνει μέχρι 60 χρονών εσύ το τρως όταν είναι 1 έτους κάνεις τεράστια ζημιά. Το ίδιο γίνεται και όταν το διαφημίζεις. Οι περισσότεροι το γνωρίζουν, αλλά δυστυχώς βλέπουμε ότι δεν υπάρχει η αλλαγή νοοτροπίας που χρειάζεται», λέει ο Μιχάλης Μαργαρίτης, και προτείνει οι σεφ να δοκιμάσουν καινούργια πράγματα και να μην ακολουθούν την πεπατημένη.
Πέρα από την εντατική αλιεία και τα βιολογικά χαρακτηριστικά που καθιστούν τον ροφό ευάλωτο, είναι και η κλιματική κρίση, που αλλάζει τις συνθήκες της θαλάσσιας ζωής. «Ένας πληθυσμός ο οποίος υπεραλιεύεται, είναι μικρού μεγέθους και δεν έχει μεγάλη ποικιλομορφία δεν μπορεί να αντιδράσει εύκολα σε μια οποιαδήποτε φυσική αλλαγή. Δεν έχει αυτή την ανθεκτικότητα», σημειώνει ο Βαγγέλης Παράβας. «Η κλιματική αλλαγή είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο που επηρεάζει αρνητικά τη ζωή των ψαριών. Η αύξηση θερμοκρασίας των θαλασσών αλλάζει τις ισορροπίες στο ίδιο το περιβάλλον τους. Τα μοτίβα της κίνησης των ψαριών μεταβάλλονται. Διάφορα νέα είδη που έρχονται, εγκαθίστανται πολύ πιο εύκολα και δεν έχουν φυσικούς εχθρούς αλλάζουν τις ισορροπίες. Τα παθογόνα που μεταφέρονται δημιουργούν πρόβλημα», συνεχίζει. Τελευταία, όπως επισημαίνει και η Κωνσταντίνα Μπιτχαβά, Αν. Καθηγήτρια στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, έχει εντατικοποιηθεί η προσβολή του ροφού από έναν ιό ο οποίος προκαλεί εγκεφαλίτιδα. Λόγω της κλιματικής κρίσης και της αύξησης της θερμοκρασίας έχει αυξηθεί η παρουσία αυτού του νοσήματος, το οποίο ωστόσο δεν προσβάλλει τον άνθρωπο. Επιπλέον, όσο η θερμοκρασία αυξάνεται, αλλάζει και η περίοδος αναπαραγωγής των ψαριών, μετατοπίζοντας τη βιολογία του είδους. Είναι επιτακτική η ανάγκη για συνεχή έρευνα και παρακολούθηση των φυσικών αλλαγών στα θαλάσσια οικοσυστήματα και ιδιαιτέρως σε μια περιοχή όπως η Μεσόγειος, με πολύ υψηλή βιοποικιλότητα. Χρειάζεται όμως και μια επαναπροσέγγιση των κανονισμών που ισχύουν έως τώρα, προσαρμοσμένη στις τρέχουσες περιβαλλοντικές συνθήκες και στις αλλαγές που επιφέρουν στους θαλάσσιους οργανισμούς και τα οικοσυστήματα.
Ανάγκη για προστασία, αναθεώρηση των κανονισμών και περισσότερο έλεγχο
Το επιτρεπόμενο μέγεθος αλίευσης για τον ροφό, όπως και για τα υπόλοιπα ψάρια, καθορίζεται κατά βάση από τον Μεσογειακό Κανονισμό Αλιείας, όπως έχει ενσωματωθεί στην εθνική νομοθεσία. «Η ευρωπαϊκή νομοθεσία είναι η βάση. Από κει και πέρα, η κάθε χώρα έχει το δικαίωμα να εφαρμόσει πιο αυστηρούς κανόνες όσον αφορά στην αλιευτική διαχείριση. Να λάβει δηλαδή επιπλέον μέτρα για την προστασία των ιχθυοπληθυσμών, ανάλογα πάντα με τις πιέσεις που αυτοί δέχονται στις θάλασσές της», λέει ο Βαγγέλης Παράβας, συμπληρώνοντας ότι κάτι τέτοιο θα πρέπει να γίνεται με βάση την αρχή της προφύλαξης, με τα μέτρα να λειτουργούν προληπτικά και όχι εκ των υστέρων. Κατά τη γνώμη του είδη όπως ο ροφός και οι σφυρίδες, δεν θα έπρεπε να καταναλώνονται. «Κανονικά το κράτος θα έπρεπε να επέμβει. Στην Ιταλία για παράδειγμα πριν από μερικά χρόνια σταμάτησαν εντελώς το ψάρεμα του ροφού για τους ερασιτέχνες ψαράδες για να προσπαθήσουν να βοηθήσουν το είδος μήπως και ανακάμψει», λέει ο Μιχάλης Μαργαρίτης. Και στην Τουρκία σε κάποιους κόλπους έχουν σταματήσει το ψάρεμα και μέσα σε 12-15 χρόνια έχουν δει απίστευτη αύξηση αυτών των ειδών. Όπως τονίζει ο Βαγγέλης Παράβας, η δημιουργία θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών οι οποίες απαγορεύουν την αλιεία και λειτουργούν ως εκκολαπτήρια ψαριών είναι σημαντική: «Όταν εσύ βελτιώσεις την κατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος σε ένα σημείο και το προστατεύσεις, δημιουργώντας σημαντικά ενδιαιτήματα – ψαρότοπους, για να το πούμε πιο απλά– πολλές φορές, ακόμα και αν το μέγεθός τους είναι αρκετά μικρό, τα αποτελέσματα που θα έχεις είναι μεγάλα. Το πάρκο Μέδες στην Καταλονία είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα. Μια περιοχή ενός τετραγωνικού χιλιομέτρου η οποία έκλεισε τελείως για την αλιεία δημιούργησε έναν καταπληκτικό ψαρότοπο με πολλών ειδών ψάρια, ειδικά με ροφούς».
Είναι γεγονός ότι παρότι ο ροφός κινδυνεύει, δεν απαγορεύεται. Οπότε και η εντατικοποίηση των ελέγχων της αλιείας σε όλα τα επίπεδα είναι σταθερό αίτημα των περισσότερων ειδικών. «Η αλιεία μπορεί να είναι μια πολύ σπουδαία δραστηριότητα η οποία όντως στηρίζει τις τοπικές κοινωνίες, συμβάλλει στην επισιτιστική ασφάλεια και γίνεται παραδοσιακά στην Ελλάδα που είναι μια νησιωτική παράκτια χώρα, αλλά είναι μια δραστηριότητα συλλεκτική. Τι σημαίνει αυτό; Ότι θα πρέπει οπωσδήποτε να γίνεται με επιστημονικό τρόπο, να έχουμε πλήρη γνώση των αποθεμάτων μας και να συλλέγουμε, να μαζεύουμε μόνο εκείνα τα οποία περισσεύουν, κάτι το οποίο δεν γίνεται αυτή τη στιγμή. Στην Ελλάδα ο ροφός θεωρείτο μέχρι το 2009 πλήρως εκμεταλλευόμενο είδος. Από κει και πέρα υπεραλιεύεται. Από τότε προτεινόταν η αύξηση του μεγέθους από τα 45 στα 65 εκατοστά. Παρόλα αυτά σε ταβέρνες και στην αγορά βρίσκουμε ροφουδακια, υπομεγέθη ψάρια κάτω των 45 εκατοστών, πολλές φορές τρυπημένα από ψαροντούφεκο – που απαγορεύεται η πώληση ψαριών από ψαροντουφεκαδες. Αυτό δείχνει ότι δεν υπάρχει σωστός έλεγχος της αγοράς για τη διάθεση και τη διακίνηση υπομεγέθων, εν ολίγοις παράνομων, ροφών», λέει ο Βαγγέλης Παράβας.
Ο Μιχάλης Μαργαρίτης θέτει επίσης το ζήτημα των αδειών για τους ερασιτέχνες ψαράδες: «Στην Ελλάδα, όσον αφορά στην ερασιτεχνική αλιεία, είμαστε πάρα πολύ πίσω, και ένας από τους λόγους είναι ότι από το 2015 έχουν καταργηθεί οι άδειες ερασιτεχνικής αλιείας. Μέσα στο 2024 ο τότε Υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης κ. Αυγενάκης είχε αναφέρει ότι θα υπάρξει σύστημα αδειοδοτήσεων για τους ερασιτέχνες αλλά δεν το είδαμε να συμβαίνει. Γενικά η ερασιτεχνική αλιεία είναι αυτή τη στιγμή μια “γκρίζα ζώνη” που χρειάζεται να ελεγχθεί», εξηγεί.
Αλλάζουμε συνήθειες
Πέρα από το ότι είναι αναγκαίοι οι πιο εντατικοί έλεγχοι στο τι διακινείται στην αγορά και τι πωλείται, σημαντική είναι και η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση του κοινού. Είναι γεγονός ότι ο ροφός είναι ένα μόνο παράδειγμα για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι θάλασσές μας. «Από τα ψάρια που καταναλώνουμε στην Ελλάδα, πάνω από το 60% είναι εισαγόμενα», λέει ο Μιχάλης Μαργαρίτης. «Περίπου 20% είναι από ιχθυοκαλλιέργεια και μόνο το υπόλοιπο είναι ελληνική ελεύθερη αλιεία. Αυτό δεν ξέρω αν το γνωρίζει ο κόσμος. Οι περισσότεροι νομίζουν ότι τρώνε ελληνικά και δεν έχουν αίσθηση του προβλήματος», συνεχίζει, τονίζοντας ότι πρέπει να αλλάξουμε συνήθειες όλοι: καταναλωτές, ψαράδες, επιχειρηματίες και σεφ μαζί. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλοί από τους ροφούς, ή αλλιώς ορφούς, που συναντάμε στην ελληνική αγορά είναι εισαγόμενοι από περιοχές όπως η Σενεγάλη, περιοχές δηλαδή με πολύ λιγότερα δεδομένα για την κατάσταση του πληθυσμού. «Οι ψαράδες πιάνουν πολλά ψάρια που δεν μπορούν να τα πουλήσουν, γιατί ο κόσμος ξέρει και ζητάει δέκα συγκεκριμένα τα οποία δέχονται μεγάλη αλιευτική πίεση. Θέλουμε να μάθει ο κόσμος και να δοκιμάζει ψάρια που οι παλαιότερες γενιές ήξεραν και έτρωγαν. Πέρα από τον γαύρο και τη σαρδέλα, στην κατάλληλη εποχή και εκείνα, μπορούμε να στραφούμε σε είδη ξενικά, όπως το λεοντόψαρο που έχει εξαιρετική γεύση. Να δοκιμάσουμε γερμανό, γόπα, λούτσο, σαφρίδι, σαρδελόγαυρο, σκάρο, κέφαλο και να αποφύγουμε ψάρια στα οποία τα χρόνια εντατικής αλιείας έχουν προκαλέσει σημαντικά προβλήματα στα αποθέματά τους», εξηγεί.
«Πιστεύω ότι και το κράτος θα έπρεπε κάθε χρόνο να βγάζει μια επίσημη λίστα για ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση του καταναλωτή ώστε να βοηθιέται να επιλέγει βιώσιμα είδη. Είχε βγει το Fish guide του WWF, υπάρχουν καλές δράσεις», λέει ο Στέφανος Καλογήρου. Όπως μας ενημερώνει ο Μιχάλης Μαργαρίτης, τώρα ετοιμάζεται ο αναθεωρημένος οδηγός του WWF. Θα βγει μέσα στο καλοκαίρι και θα περιλαμβάνει περισσότερα μεσογειακά ψάρια. Ας μην τον αγνοήσουμε. Οι θάλασσες αδειάζουν. Η προσφορά διαμορφώνεται ανάλογα με τη ζήτηση. Να προτιμήσουμε μεγάλα ψάρια που έχουν προλάβει να αναπαραχθούν –πολλές φορές αλιεύονται ψάρια που δεν έχουν προλάβει να αναπαραχθούν ούτε μία φορά–, να αφήσουμε συνειδητά στην άκρη όσα βρίσκονται σε κίνδυνο.
