Θεωρούμε πλέον δεδομένο το ταξίδι που πραγματοποιούν τα αποδημητικά πουλιά. Εάν όμως αναλογιστούμε αυτό που πραγματικά γίνεται, τότε θα μείνουμε έκπληκτοι από το μεγαλείο της προσπάθειας και το μέγεθος του επιτεύγματος.
Του Λεονάρδου Στεφάνου, Δασοπόνου
Φανταστείτε ως πιλότος ενός μικρού αεροσκάφους, να έχετε να αντιμετωπίσετε τη δοκιμασία να κάνετε ένα ταξίδι διάρκειας μεταξύ 50 και 200 ωρών πτήσης, σε μια περίοδο ενός ή δύο μηνών. Λάβετε ακόμα υπόψη ότι κατά τη διάρκεια του ταξιδιού ο αέρας θα φυσάει περίπου 5 φορές δυνατότερα από το συνηθισμένο και η δύναμή του είναι τέτοια που πολλές φορές η ταχύτητα του αέρα θα ξεπερνά την ταχύτητα του αεροσκάφους.
Περαιτέρω περιορισμοί που τίθενται θα περιλαμβάνουν ότι το ταξίδι πρέπει να στοιχίσει όσο γίνεται λιγότερο, ότι το ρίσκο δεν θα είναι πολύ μεγάλο και τέλος ότι δεν επιτρέπονται καθυστερήσεις. Σίγουρα υπάρχουν πολλά προβλήματα που πρέπει να ξεπεραστούν πριν μπορέσει να καταστρωθεί έστω και ένα πολύ χονδρικό σχέδιο πτήσης.
Σχέδιο πτήσης
Ποια είναι η ταχύτητα την οποία πρέπει να έχει το αεροσκάφος ώστε να επιτυγχάνεται η χαμηλότερη κατανάλωση σε καύσιμα; Πώς πρέπει να προσαρμόζεται η ταχύτητα πτήσης στους διάφορους ανέμους και σε διαφορετικά ύψη;
Είναι οι προδιαγραφές του αεροσκάφους τόσο καλές που να αξίζει να σβήσει κανείς τη μηχανή και να ανεμοπορεί σε καλά ανοδικά θερμά ρεύματα αέρα; Πιθανόν να αξίζει τον κόπο να κάνει περάσματα πάνω από την ξηρά όπου τα θερμικά ρεύματα είναι περισσότερα και ισχυρότερα.
Τι είναι καλύτερο, να ξεκινήσει κανείς με μεγάλα αποθέματα καυσίμων που θα τα μεταφέρει σε όλο το ταξίδι χωρίς στάσεις ή να κάνουμε το ταξίδι σταδιακά με ανεφοδιασμό σε κάθε στάση; Για να πάρουμε αυτή την απόφαση πρέπει να γνωρίζουμε πόσο αυξάνεται η κατανάλωση με το επιπλέον φορτίο καυσίμων και τις τρέχουσες τιμές καυσίμων και τα τέλη ελλιμενισμού σε κάθε αεροδρόμιο.
Ποια πορεία είναι καλύτερο να ακολουθηθεί; Θα ήταν σοφότερο να επιλέξουμε την κοντινότερη πορεία προς τον προορισμό μας ή να ακολουθήσουμε μια κυκλική πορεία όπου θα είχαμε τη δυνατότητα να εκμεταλλευτούμε ευνοϊκούς ανέμους και καλύτερες θέσεις ξεκούρασης τις οποίες πρέπει και να προτιμήσουμε.
Ποιο είναι το ιδανικό υψόμετρο πτήσης που πρέπει να ακολουθήσουμε και ποια ώρα της ημέρας πρέπει να ξεκινήσουμε; Ένας πολύ σημαντικός παράγοντας είναι να ταξιδεύουμε πάντα με καλές καιρικές συνθήκες, αλλά ποιες καιρικές συνθήκες είναι οι προσφορότερες και πόσο εξειδικευμένοι θα μπορούσαμε να είμαστε στην προσπάθεια επιλογής του καιρού; Σε αντιστάθμισμα θα εκμεταλλευόμαστε τον αέρα πλήρως ή θα εκθέταμε τον εαυτό μας στα ρεύματα του αέρα, και υπό ποιες καιρικές συνθήκες και ποιους ανέμους θα ήταν επιθυμητό να πετάξουμε σε χαμηλό ύψος ακολουθώντας την ακτογραμμή ή ακολουθώντας άλλη πορεία;
Σίγουρα ανακύπτει μια πληθώρα ερωτημάτων και θα ήταν πραγματικά δύσκολο για κάποιον με έρευνα και υπολογισμούς να κατορθώσει να καταλήξει σε μια αποδεκτή στρατηγική πτήσης.
Η μέθοδος της φυσικής επιλογής
Τα αποδημητικά πουλιά αντιμετωπίζουν κατά κανόνα τις ίδιες καταστάσεις κατά τη διάρκεια της αποδημίας τους. Είδη πουλιών με διαφορετικούς προορισμούς και με διαφορετικές απαιτήσεις από τις θέσεις όπου θα ξεκουραστούν κατά την αποδημία τους, έχουν προσαρμοστεί με πολλούς τρόπους ώστε να δίνουν λύσεις στα αμέτρητα προβλήματα που αφορούν την ασφάλεια και την οικονομία ενέργειας, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.
Όλοι αυτοί οι τρόποι και οι στρατηγικές που εφαρμόζονται από τα πουλιά κατά την αποδημία τους υιοθετήθηκαν από τα πτηνά με τη μέθοδο της φυσικής επιλογής, που ακόμα και τώρα συνεχίζει να τελειοποιεί το βαθμό προσαρμογής της συμπεριφοράς των πουλιών. Οι στρατηγικές που εφαρμόζονται από τα πουλιά κατά την αποδημία τους δεν αποτελούν απομονωμένες ή στερεότυπες συμπεριφορές αλλά αντίθετα υπάρχει μεγάλη ελαστικότητα, κάτι που είναι ιδανικό και απαραίτητο όταν τα πουλιά πρέπει να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν ευμετάβλητες και απρόσμενες καταστάσεις που ξαφνικά εμφανίζονται κατά τη διάρκεια του μεταναστευτικού τους ταξιδιού.
Λίπος, το ιδανικό καύσιμο
Τα αποδημητικά είναι κάτι πολύ περισσότερο από απλές μηχανές πτήσης. Το πρώτο από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, πριν ακόμα ξεκινήσουν το μακρύ ταξίδι τους, είναι το πόσο λίπος πρέπει να αποθηκεύσουν ανάλογα με τον τρόπο που έχουν επιλέξει να ταξιδέψουν και το μέγεθος τους.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή, τα αποδημητικά πουλιά αποθηκεύουν λίπος σε λεπτά επάλληλα στρώματα κάτω από το δέρμα τους. Το λίπος εκείνο χρησιμοποιείται ως καύσιμο κατά την αποδημία. Όταν κάψουμε ένα γραμμάριο λίπους απελευθερώνεται το ποσό των 9 χιλιοθερμίδων. Η ενέργεια που αποθηκεύεται από την ίδια ποσότητα υδρογονανθράκων ή πρωτεϊνών δεν φτάνει ούτε το μισό του προηγουμένου. Ένα από τα πλεονεκτήματα του λίπους είναι ότι μπορεί και αποθηκεύεται χωρίς την επιπλέον προσθήκη νερού. Για κάθε γραμμάριο υδρογονανθράκων που αποθηκεύεται στα κύτταρα απαιτούνται άλλα τρία γραμμάρια νερού.
Παρόλα αυτά, έχοντας σκοπό να εξάγουμε ένα συγκεκριμένο ποσό ενέργειας, στην πράξη απαιτούνται τα οκταπλάσια αποθέματα όταν το καύσιμο μας είναι υδρογονάνθρακες αντί λίπος. Έτσι μπορούμε να καταλάβουμε γιατί τα μεταναστευτικά είδη, που το κύριο μέλημα τους είναι να παίρνουν τα πιο πλούσια σε ενέργεια καύσιμα, χωρίς να γίνονται πολύ βαριά, έχουν προσαρμοσθεί στο να δημιουργούν και να χρησιμοποιούν αποθέματα λίπους.
Ταξιδιώτες μεγάλων αποστάσεων
Από την κατανάλωση ενέργειας μπορούμε να υπολογίσουμε τη συνολική απόσταση αλλά και τη διάρκεια πτήσης ενός συγκεκριμένου πουλιού, ανάλογα με τα αποθέματα λίπους. Σε αυτούς τους υπολογισμούς σημαντικό ρόλο παίζει και η αεροδυναμική κατασκευή του πουλιού, όπως είναι φυσικό οι εξειδικευμένοι ταξιδιώτες μεγάλων αποστάσεων, όπως τα χελιδόνια και συγκεκριμένα παρυδάτια, με το αεροδυναμικό σώμα και τα μυτερά φτερά, μπορούν να επιτύχουν μεγαλύτερες αποστάσεις αλλά και χρόνους πτήσης από πουλιά με λιγότερο αεροδυναμικό σχήμα και στρογγυλεμένα φτερά.
Τα μεγάλα πουλιά δεν μπορούν να ταξιδεύουν για πολύ μεγάλα χρονικά διαστήματα όπως αυτά με μικρό μέγεθος και με το ίδιο ποσοστό αποθεμάτων λίπους, αλλά χάρη στις πολύ μεγάλες ταχύτητες που αναπτύσσουν μπορούν να φτάνουν σε πολύ πιο απομακρυσμένους προορισμούς από ότι τα μικρότερα είδη, πριν τους τελειώσουν τα αποθέματα λίπους.
Ένα ποσοστό λίπους της τάξης του 10% είναι αρκετό για να επιτρέψει στα αποδημητικά να πετάξουν από 10 έως 20 ώρες και να καλύψουν μια απόσταση που φτάνει τα 500 με 750 χιλιόμετρα. Είδη που μπορούν να ταξιδέψουν με το μισό του βάρους τους να αποτελείται από λίπος μπορούν να πετάνε 3 και 4 μερόνυχτα και να φτάσουν σε αποστάσεις των 3000 ή 4000 χιλιομέτρων, πριν ξοδέψουν το αποθηκευμένο λίπος.
Ένα ριψοκίνδυνο εγχείρημα
Ποιοι είναι όμως οι παράγοντες που περιορίζουν την ποσότητα λίπους που μπορεί να αποθηκεύσει ένα πουλί; Σε αυτό το σημείο δύο πράγματα παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο: οι δυνατότητες των πτητικών μυών του πουλιού και το ενεργειακό κόστος μεταφοράς κατά τη διάρκεια του ταξιδιού.
Η αύξηση του ποσοστού του λίπους στο σώμα συνοδεύεται από την αύξηση του βάρους του πτηνού και από μεγαλύτερη αντίσταση του αέρα λόγω αύξησης του όγκου του και της επιφάνειάς του. Και οι δύο αυτοί παράγοντες έχουν ως χαρακτηριστικό ότι αυξάνουν την κατανάλωση ενέργειας κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Η πυκνότητα και το μέγεθος των πτητικών μυών είναι αυτά που οριοθετούν το μέγιστο φορτίο λίπους, αφού από αυτά εξαρτάται πόση πτητική δύναμη μπορεί να αντέξει ένα πουλί. Τα μεγάλα είδη έχουν πιο αραιούς μύες και αναλογικά δεν μπορούν να αποθηκεύσουν υπερβολικά αποθέματα λίπους. Ποσοστά λίπους που να αγγίζουν το 40% ή το 50% δεν υπάρχουν στα μεγάλα πουλιά. Το να ταξιδεύουν με ένα ποσοστό λίπους γύρω στο 35% απαιτεί τη διπλάσια προσπάθεια από ότι όταν ταξιδεύουν χωρίς λίπος, ενώ ένα ποσοστό του 50% απαιτεί την τριπλάσια προσπάθεια.
Τα παραπάνω παρουσιάζονται με σκοπό να κατανοηθούν από εμάς δύσκολα και περίπλοκα θέματα όπως το φαινόμενο της μετανάστευσης και με αυτό τον τρόπο ίσως συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος, τη σπουδαιότητα αλλά και τις δυσκολίες που παρουσιάζει ως εγχείρημα.
Βιβλιογραφία: Thomas Alerstam, “BIRD MIGRATION”, English translation, Cambridge University Press, 1990.
